دانشگاه تهرانتاریخ علم1735-057311120130321First Pagesصفحات آغازین1354694FAJournal Article20150902دانشگاه تهرانتاریخ علم1735-057311120130321Al-Ṭūsī’s Recension Method in Comparison to the Maghribī’s Recension of Theodosius’ Sphaericaمقایسۀ شیوۀ تحریر طوسی و مغربی از اُکَر تئودوسیوس13054687FAمعصومهامیری مقدمکارشناس ارشد تاریخ علم ، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهرانJournal Article20140930This article examines al-Ṭūsī’s and Maghribī’s recensions of Theodosius’ <em>Sphaerica</em> by comparing their features and differences. Al-Ṭūsī adheresto the original text of <em>Sphaerica</em>, however, by adding some postulates and three lemmas, he enriches the mathematical structure of the treatise. Al-Ṭūsī’s composition style reveals that he intended to prepare a pedagogical textbook, his statements are concise and precise and he presents demonstrations for all the theorems. Several manuscripts of al-Ṭūsī’s recension are extant, one of which has been transcribed before his death. The only other extant recension of <em>Sphaerica</em> belongs to Muḥyeddīn Maghribī. Maghribī changes the style of the original text by merging some theorems, changing the demonstrations and modifying the diagrams. Although he inserts some additional lemmas into the text, he leaves some simple proofs incomplete. One of the extant manuscripts of Maghribī’s recension has been transcribed prior to his death. In sum, we can say that Ṭūsī’s recension enriches the mathematical content of the treatise, whereas Maghribī’s recension includes some superfluous and superficial changes and lacks the mathematical force of Ṭūsī’s recension.در این مقاله تحریرهای طوسی و مغربی، از راه تحقیق در ویژگیهای هر یک و تفاوتهای آنها با یکدیگر، بررسی میشود. طوسی در تحریر اُکَر تئودوسیوس به چارچوب ظاهری متن اصلی پایبند بوده است؛ در عین حال با اضافه کردن اصول موضوعه و چند قضیۀ مقدماتی به استحکام ساختار ریاضی این رساله افزوده است و جملاتی را که خود به متن اضافه کرده است با عبارات مشخصی چون «أقول» و «فی بعض النسخ» از متن اصلی جدا کرده است. شیوۀ نگارش طوسی نشان میدهد که هدف او فراهم آوردن یک کتاب درسی در زمینۀ اکر بوده است؛ عبارات او موجز و دقیقاند و همۀ قضایا با اثبات همراه است. از این تحریر نسخههای متعددی در دست است که مهمترین آنها در زمان حیات طوسی کتابت شده است. تنها تحریر دیگر به جا مانده از اُکَر متعلق به محیی الدین مغربی است. مغربی ساختار ظاهری متن رساله را تغییر داده است، به طوری که برخی از قضایا را ادغام کرده و در مواردی صورت متفاوتی برای بیان قضایا انتخاب کرده است. همچنین وی قضایای مقدماتی بیشتری نسبت به تحریر طوسی به متن افزوده است. از این رساله نسخههای معدودی به جا مانده و مهمترین آنها نسخهای است که در زمان حیات مغربی کتابت شده است. در مجموع میتوان گفت تغییراتی که طوسی در متن رساله وارد کرده است محتوای ریاضی رساله را غنا بخشیده است؛ اما تحریر مغربی در بسیاری از موارد شامل تغییرات غیر ضروری و ظاهری است و قوت ریاضی تحریر طوسی را ندارد.دانشگاه تهرانتاریخ علم1735-057311120130321Spherical Interpretation of Plane Geometry in Menelaus of Alexandria’s Sphaericaتعبیر کروی هندسۀ مسطحه در بخش هندسی الأشکال الکریۀ منلائوس314654688FAحسنامینیدکتری فلسفه علم، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایرانJournal Article20140430Menelaus’ <em>Sphaerica</em> can be considered as the most important classical text in the tradition of spherics books, written with the aim of the solution of problems arising in spherical astonomy. Euclid’s <em>Elements</em> is the the most important book on plane geometry. This article aims at a comparative study of Menelaus’s Sphaerica and Euclid’s Elements, to show that Book I of <em>Sphaerica</em> is an attempt to reconstruct Book I of the Elements for the case of spherical figures. We mention Menelaus’ achievements as well as the limits of his project. The topic of the congruent triangles is treated with special reference to the differences which exist between the plane and the spherical cases. We also show that the spherical counterpart of Euclid’s important theorm on the sum of the interior angles of a triangle (Euclid, I/32) has been put forward, for the first part, by Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī in his <em>Recension of Menelaus’s </em>Sphaerica.میتوان الأشکال الکریه از منلائوس را مهمترین اثر در سنت نگارش کتابهای اکر دانست؛ کتابهایی که با هدف حل مسائل نجوم کروی به رشتۀ تحریر درآمدهاند. کتاب اصول از اقلیدس نیز مهمترین اثر دربارۀ هندسۀ اشکال مسطحه در ریاضی باستان است. در مقالۀ پیش رو نگارنده بر آن است که با قیاس میان کتاب الأشکال الکریه و اصول اقلیدس، نشان دهد که مقالۀ اول الأشکال الکریه کوششی جهت بازسازی محتوای مقالۀ اول اصول برای شکلهای کروی است. بر اساس این قیاس، موفقیتها و محدودیتهای او در انجام چنین کاری بررسی میشود و با تکیه بر همنهشتی مثلثها به تمایزهای قضایای آن در حالت مسطحه و کروی اشاره میشود. در ضمن نشان داده میشود که معادل قضیۀ بسیار مهم هندسۀ مسطحه برای مجموع زوایای داخلی مثلث، نخستین بار توسط خواجه نصیر الدین طوسی و در تحریر او از الأشکال الکریه بیان شده است.دانشگاه تهرانتاریخ علم1735-057311120130321Dār al-Funūn and its Role in Modern Military Training in Nāṣirī Peroiod in Iranدارالفنون و نقش و جایگاهش در آموزش علوم و فنون نوین نظامی در عصر ناصری477454689FAاکبرفلاحیدانشجوی دکتری تاریخ علم دورۀ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگیغلامحسینرحیمیاستاد گروه مهندسی مکانیک، دانشگاه تربیت مدرسJournal Article20141102Dār al-Funūn is the first center for systematic modern science education and new military training in Iran. As far as the military disciplines are concerned, theoretical and practical training of the steudents, as well as troops and officers, authoring and translating books on military disciplines, regular examinations and upbringing a generation of students in new military tactics are the most important achievements of this school. The pinnacle of success and effectiveness of Dārulfunūn was the first few years after its establishment (1268-1276 AH) and then the school entered a period of decline. In this paper, we try to sudy on the new military training in Dārulfunūn in Nāṣir al-Dīn Shāh’s era (Nāṣirī era): the methods of teaching, the teachers, educational programs, students, authors and translators of military books are the most important issues discussed in this study.دارالفنون اولین کانون آموزشهای نوین است که نظاممند و هدفدار به آموزش علوم و فنون جدید نظامی پرداخت. آموزش علمی و عملی به شاگردان مدرسه و نیز افواج و صاحبمنصبان نظام، تألیف و ترجمۀ کتاب در حوزۀ نظامی، امتحانها و مشقهای منظم و تربیت نسلی از شاگردان در حوزۀ علوم و فنون جدید نظامی و گسترش آموزشهای مربوط به آن، از جملۀ دستاوردهای ارزشمند این مدرسه به شمار میآید. گفتنی است که اوج موفقیت و تأثیرگذاری دارالفنون مربوط به چند سال نخست پس از تأسیس آن (1268-1276ق) است و پس از آن بهتدریج دچار رکود گردید. در این مقاله، سعی بر آن است که روند آموزش علوم و فنون جدید نظامی در دارالفنون عصر ناصری بررسی گردد. چگونگی و روش آموزش، عملکرد معلمان، رشتههای آموزشی، شاگردان و تألیف، ترجمه و چاپ کتابهای نظامی، مهمترین مباحث بررسی شده در این پژوهش است.دانشگاه تهرانتاریخ علم1735-057311120130321The place of Rāzī’s Treatise on Substiute Drugs in the Pharmacological and Pharmaceutical Tradition of the Islamic Periodجایگاه رسالۀ ابدال الأدویۀ رازی در سنت داروشناسی و داروسازی دورۀ اسلامی7512154690FAیونسکرامتیاستادیار، پژوهشکدۀ تاریخ علم، دانشگاه تهران0000-0001-9587-3282Journal Article20141206سابقۀ توجه پزشکان و داروشناسان به اِبدال(جایگزینی) یک داروی ساده با دارویی دیگر دست کم به سدۀ یکم میلادی و اشارات پراکندۀ دیوسکوریدس در ماتریا مدیکا (در متون دورۀ اسلامی: هیولی الطب یا الحشائش) بازمیگردد. اما کهنترین سیاههای که از داروهای قابل جایگزینی با یکدیگر به دست آمده، فصل بیست و پنجم از کُنّاش پاولوس آیگینایی (بولس اجانیطی) است که در میانۀ سده هفتم میلادی و بر اساس دیدگاههای جالینوس (129- ح216م) پدید آمده است. گویا پزشکان دورۀ اسلامی توجه بیشتری به موضوع ابدال ادویه داشتهاند و تکنگاریهایی نیز در این باره نوشتند. از این میان روایتی عربی منسوب به داروشناسی به نام بدیغورس و رسالۀ ابدال رازی تأثیری چشمگیر بر تقریباً همۀ آثار داروشناسی دورۀ اسلامی، از اواخر سدۀ 3 تا سدۀ 12ق داشتهاند و البته رسالۀ رازی به نوبۀ خود سخت تحت تأثیر رسالۀ بدیغورس بوده است. اهمیت ذاتی و تاریخی این رساله، ضرورت پرداختن به جایگاه این رساله در سنت داروشناسی و داروسازی دورۀ اسلامی را آشکار میسازدسابقۀ توجه پزشکان و داروشناسان به اِبدال (جایگزینی) داروهای ساده با داروهای دیگر دست کم به سدۀ یکم میلادی و اشارات پراکندۀ دیوسکوریدس در ماتریا مدیکا (در متون دورۀ اسلامی: هیولی الطب یا الحشائش) بازمیگردد. اما کهنترین سیاههای که از داروهای قابل جایگزینی با یکدیگر به دست آمده، فصل بیست و پنجم از مقالۀ هفتم کُنّاش پاولوس آیگینایی (بولس اجانیطی) است که در میانۀ سده هفتم میلادی و بر اساس دیدگاههای جالینوس (129- ح216م) پدید آمده است. گویا پزشکان دورۀ اسلامی توجه بیشتری به موضوع ابدال ادویه داشتهاند و تکنگاریهایی نیز در این باره نوشتند. در این مقاله نشان داده میشود که از میان این آثار، روایتی عربی از متنی منسوب به داروشناسی به نام بدیغورس و رسالۀ ابدال رازی تأثیری چشمگیر بر تقریباً همۀ آثار داروشناسی دورۀ اسلامی، تا سدۀ 12ق، داشتهاند و البته رسالۀ رازی به نوبۀ خود سخت تحت تأثیر رسالۀ بدیغورس بوده است.دانشگاه تهرانتاریخ علم1735-057311120130321Shikārnāmeh-ye Malikshāhī and its importance in Historigraphy of Scienceشکارنامه ملکشاهی و اهمیت آن در تدوین تاریخ علم12313854691FAامینمجلّی زادهگروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، واحد نجفآباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجفآباد، اصفهان، ایرانمهدینوریانگروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، واحد نجفآباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجفآباد، اصفهان، ایرانجمشیدمظاهریگروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، واحد نجفآباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجفآباد، اصفهان، ایرانJournal Article20141022<em>Shikārnāmeh-ye Malikshāhī</em> (<em>The Malikshāhī Book of Hunting</em>) which is also known as <em>Shikārnāmeh-ye Khusrawī</em>, is a book prepared in the 5<sup>th</sup> AH/11<sup>th</sup> AD century by Malikshāh’s order and Niẓām al-Mulk’s patronage. The book’s actual redaction is due to abū al-Ḥassan Niyshābūrī. This book refers to many other books on Falconry and Hunting (Bāznāmeh and Shikārnāmeh) especially the translation of the “Shīkārnāmeh-ye Anūshīrawānī”. It includes an introduction on the history of the writings about hunting in Iran till the 5<sup>th</sup> century and two part about training and treatment of birds of prey and other hunting animals. Unfortunately, due to some mistakes in manuscripts catalogues, this work, which is one of the most important scientific texts of the Seljuk period, remains unpublished. In this paper, we make a survey of different aspects of this work and introduce three manuscripts which exist in Iranian libraries.شکارنامۀ ملکشاهی یا خسروی کتابی است که در سدۀ 5ق/11م به دستور ملکشاه سلجوقی و سعی خواجه نظام الملک و به دست خواجه ابوالحسن علی بن محمّد نیشابوری براساس چندین بازنامه و شکارنامه و به خصوص ترجمۀ شکارنامۀ انوشیروانی و مشورت با استادان عهد سلجوقی تألیف شده است. این رساله حاوی یک دیباچه درباب تاریخ بازنامهنویسی در ایران تا سدۀ پنجم و دو بخش در تربیت و معالجه پرندگان و دوندگان شکاری میباشد. متأسفانه این رساله که یکی از مهمترین منابع تاریخ علم دوران سلجوقیان است به دلیل فقدان نسخ تاکنون معرفی و تصحیح نشده است. نگارندگان در این پژوهش سعی دارند تا با بررسی جوانب مختلف این اثر، سه نسخه از آن را، که به دلیل اشتباه فهرستنویسی در کنج کتابخانههای ایران بدون استفاده مانده است، معرّفی نمایند.دانشگاه تهرانتاریخ علم1735-057311120130321The Theologian and the Mathematician: Fakhr al-Dīn al-Rāzī and the Geometrical Works of Ibn al-Haythamمتکلم و ریاضیدان: فخر رازی و آثار هندسی ابن هیثم13915754692FAحسینمعصومی همدانیعضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسیJournal Article20150805Fakhr al-Dīn al-Rāzī, theologian and philosopher of the 12<sup>th</sup> centuriy (1148-1209), has a huge literary production in many scholary disciplines of his time. Nothwithstanding some original ideas which are mostly found in his theological and philosophical writings, most of his other works are compilations based on other sources. Some of these sources still exist, while most of the others seem to have been lost forever. Research on the the relation between al-Rāzī and his sources can explicate the way he chose his sources and the degree in which he transformed them. In this paper some of the mathematical themes borrowed by al-Rāzī from the works of Ibn al-Haytham, the great mathematician and physicist of the 10<sup>th</sup> – 11<sup>th</sup> century, are analysed and the way he has changed and adapted them to his purposes is discussed. This research can shed a light on the intellectual relations between different types of researchers – theologians, philosophers, and scientists of this important period in the intellectual history of the Islamic civilization. It can also show how the work of Ibn al-Haytham was received in the cultural domain of Iran almost one and a half century after his death.فخر رازی، متکلم و فیلسوف قرن ششم هجری (543-606 ق) آثار بسیاری در حوزههای گوناگون معارف عصر خود نوشته است. گذشته از برخی از نظریات بدیع که در آثار منطقی و کلامی و فلسفی او دیده میَشود، بسیاری دیگر از نوشتههای او بر پایۀ منابع دیگری فراهم آمده است که برخی از آنها امروز در دست است و بسیاری از آنها از میان رفته است. تحقیق در این آثار میتواند روشن کند که فخر رازی چگونه منابع خود را برمیگزیده و چگونه در آنها تصرّف میکرده است. در این مقاله برخی از مباحث ریاضی که فخر رازی در آثار خود از ابن هیثم، ریاضیدان و فیزیکدان بزرگ قرن چهارم و پنجم هجری، نقل کرده است بررسی میشود و نوع و حدود تغییراتی که فخر رازی در این مطالب داده مورد بحث قرار میگیرد. این پژوهش میتواند پرتو تازهای بر ارتباط فکری میان اصناف مختلف محققان این دوران مهم از تاریخ فکری تمدن اسلامی – فیلسوفان، متکلمان، و عالمان – بیفکند و نیز میزان رواج برخی از آثار ابن هیثم را در حوزۀ فرهنگی ایران، تقریبا یک قرن و نیم پس از مرگ او، نشان دهد.دانشگاه تهرانتاریخ علم1735-057311120130321English Abstractsچکیده های انگلیسی1454693FAJournal Article20150902