Two Old Persian Translations of Javāmiʿ al-ḥisāb bi al-takht wa al-turāb : Lubāb al-ḥisāb fi ʿilm al-turāb and Jāmiʿ al-ḥisāb Niẓāmī

Document Type : Research/Original/Reqular Article

Author

MA Researcher- Institute for the History of Science, University of Tehran, Iran

Abstract

Two distinct old Persian translations of Javāmiʿ al-ḥisāb bi al-takht wa al-turāb found thus far are entitled Lubāb al-ḥisāb fi al-turāb and Jāmiʿ al-ḥisāb Niẓāmī, which have been remained unknown in all catalouges; the first due to the similarity of the name with other treatises on arithmetic, and the second, since it has an abridged and selective structure, even though its name is too similar to the original Arabic to not have been confused with other works in the catalogues. The translators of both treatises remain still anonymous but the date of their compilations shouldn’t be after the 8th century AH/about 14th century CE assumed from the literature and codicological features. The structure of Lubāb al-ḥisāb is slightly different from the structure of the original text, and some parts have been omitted in the Persian translation. In addition, the translator has provided the text in a different way in some sections. One of the most notable specifications of Lubāb al-ḥisāb is mentioning Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī by his sobriquets in the text, which confirms the authenticity of the attribution of Javāmiʿ al-ḥisāb to him. Jāmiʿ al-ḥisāb Niẓāmī is also a compendium of Javāmiʿ al-ḥisāb without addressing Ṭūsī’s work as its reference. It comprises only the translation of the first chapter and the first three sections of the second chapter of Javāmiʿ. One of the significant characteristics of Jāmiʿ al-ḥisāb Niẓāmī is describing a special grid tabular multiplication named "Lattice Multiplication" (Żarb-i Šabaka) attributing to Niẓām al-Dīn Nišābūrī, which is thoroughly examined based on textual evidence in the present research.  

Keywords

References

آقابزرگ طهرانی، محمّدمحسن. (1355ق). الذریعة إلی تصانیف الشیعة. ج5. بیروت، لبنان: دار الاضواء.
ابن شاکر الکتبی، صلاح‌الدین محمد. (1974م). فوات الوفیات. المحقق: إحسان عباس. ج3. بیروت، لبنان: دار صادر.
ابن بنا، احمد. (1969م). تلخیص اعمال الحساب. به‌کوشش محمد سویسی. تونس.
ابن فلّوس، شمس‌الدین ابوطاهر اسماعیل بن ابراهیم الماردینی. إرشاد الحسّاب فی المفتوح من علم الحساب. دست‌نویس 199 مجموعۀ لندبرگ کتابخانۀ برلین آلمان (گ33ر-41ر).
اقلیدسی.(1405ق/1985م). الفصول فی الحساب الهندی. به‌کوشش احمد سلیم سعیدان. عمان.
بوزجانی، ابوالوفاء محمّد بن محمّد. (1971م). «المنازل السبع». تاریخ علم الحساب العربی. به‌کوشش احمد سلیم سعیدان. عمان.
ترجمۀ الشمسیة فی الحساب. دست‌نویس 515س کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
جامع الحساب نظامی. دست‌نویس 2159 کتابخانۀ آیت اللّه بروجردی (کتابخانۀ مسجد اعظم قم).
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبداللّه. (1850م). کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون. به‌کوشش گوستاو فلوگل. لایپزیگ.
حسن بن علی. المرشد فی الحساب. دست‌نویس 2154 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
خوارزمی، ابوعبداللّه محمّد بن احمد بن یوسف. (1409ق). مفاتیح العلوم. به‌کوشش إبراهیم الأبیاری. بیروت، لبنان: دار الکتاب العربی.
رسائل اخوان الصفاء و خلّان الوفاء. (1405ق). ج1. قم: مرکز النشر-مکتب الاعلام الاسلامی.
سعادتمند، فاطمه ‌سادات. (1396ش). واژگان علم حساب در آثار فارسی تا قرن سیزدهم هجری قمری. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ علم. پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران.
سعادتمند، فاطمه ‌سادات. (1401ش). «جامع الحساب: اثر فارسی منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی در حساب هوایی»، آینۀ میراث،20 (70). زیر چاپ.
شمس‌الدین عمر خنجی صمکانی. (1387ش). شمس الحساب الفخری. چاپ تصویری به‌کوشش ایرج افشار. تهران: دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
صفدی، خلیل بن ایبک. (۱۳۸۱ق). الوافی بالوفیات، به‌کوشش هلموت ریتر. بیروت‐لبنان.
طوسی، نصیرالدین. (١٩۶٧م). جوامع الحساب بالتخت والتراب. به‌کوشش احمد سلیم سعیدان. الأبحاث، ج20. ش 2 (91-163) و ش 3 (213-293). بیروت.
طوسی، نصیرالدین. جامع الحساب. دست‌نویس 1/12412 کتابخانۀ آیت اللّه مرعشی نجفی.
طوسی، نصیرالدین. جامع الحساب (ملحقات). در مجموعۀ اشپرنگر a 1824 کتابخانۀ برلین آلمان (176ر-178پ).
طوسی، نصیرالدین. جوامع الحساب. دست‌نویس 3455 کتابخانۀ توپ‌قاپی سرای استانبول ترکیه (میکروفیلم 68 کتابخانۀ مینوی در تهران).
طوسی، نصیرالدین. جوامع الحساب علی التخت والتراب. دست‌نویس ۵۲۷۰ کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
علی بن یوسف منشی محاسب. لبّ الحساب. دست‌نویس 5213 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران؛ و نیز چاپ تصویری به‌کوشش جمال الدین شیرازیان، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳٦۸ش.
قائنی، قاسمعلی. ترجمه و شرح الجبر و المقابله. دست‌نویس 1319 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
قربانی، ابوالقاسم. (1370ش). نسوی‌نامه: تحقیق در آثار ریاضی علی بن احمد نسوی. تهران:مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
قلصادی، ابوالحسن بن علی . قانون الحساب و غنیة ذوی الالباب. دست‌نویس II 1128 Wetzstein کتابخانۀ برلین آلمان.
کاشانی، غیاث‌الدین جمشید. مفتاح الحساب . دست‌نویس ۳۱۸۰ کتابخانۀ ملّی ملک.
کاشانی، غیاث‌الدین جمشید. تلخیص المفتاح. دست‌نویس ۳۱۸۰ کتابخانۀ ملّی ملک.
کنتورى، اعجازحسین بن محمدقلى. (1409ق). کشف الحجب والاستار عن اسماء الکتب والاسفار. کتابخانه عمومى حضرت آیت الله العظمى مرعشى نجفى (ره). ایران، قم.
لباب الحساب فی التراب. میکروفیلم 836 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (دست‌نویس 1044 کتابخانۀ کمبریج).
مجمل الحکمة: ترجمه‌گونه‌ای کهن از رسائل اخوان الصفا. (1375ش). به‌کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مغربی، سموأل بن یحیی. الموجز الموضوعی فی الحساب الهندی. دستنویس 3439 کتابخانۀ فاتح ترکیه.
نسوی، ابوالحسن علی بن احمد. المقنع فی الحساب الهندی. دست‌نویس Or.556 کتابخانۀ لایدن هلند.
 نظام‌الدین الأعرج نیشابوری، حسن بن محمّد. الشمسیة فی الحساب. دست‌نویس‌های 1/6074 و 1/6241 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
Ahlwardt, Wilhelm. (1893). Verzeichnis der arabischen Hdss. der Königl. Bibliothek zu Berlin, vols. IX, Berlin.
Brockelmann, Carl. (1943-1949). Geschichte der Arabischen Litteratur: Erster band. Leiden : Brill.
Woepcke, Franz. (1863). Mémoire sur la propagation des chiffres indiens. Imprimerie Impériale. Paris.
Shams al-dīn Khunjī. Shams al-ḥisāb. Ms.Yah.Ar. n6. The National Library of Israel.
Journal for the History of Science
Volume 19, Issue 2 - Serial Number 31
February 2022
Pages 465-506

Files

Share

How to cite

Statistics