کیهان‌شناسی قدیم در میان اهل کلام و دین مقدّمه، تصحیح و تحقیق «رسالة فی اختلاف العلماء فی أحوال السموات والأرضین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

این مقاله شامل تصحیح انتقادی متنی است از نویسنده‌ای ناشناس که دو نسخه از آن در دسترس است، و همچنین مقدمه تحلیلی و تحقیق منابع. این اثر راجع به پدیده‌های کیهانی و بحث و بررسی نگرش متکلمان و اهل دین در بارهٔ این پدیده‌ها است. عنوان این اثر رسالة فی اختلاف العلماء فی أحوال السموات والأرضین است، هر چند در فهرست کتابخانه عنوان أحوال السموات والأرض، ثبت شده است. نویسندهٔ اثر با استفاده از متون گوناگون، رویارویی با فیلسوفان را به شیوه انتقادی پی می‌گیرد. این اثر به گونه‌ای مناسب حفظ شده است و به نظر می‌رسد کامل باشد. این اثر عمدتاً برآمده از نقل‌قول‌هایی است از آثاری که امروزه در دسترس‌اند. این نقل‌قول‌ها که برگرفته از منابع شناخته شده یا ناشناختهٔ پیشین هستند، نگاه جالبی را در بارهٔ تفسیر آثار نویسندگان مشهور آن روزگار ارائه می‌دهد. نویسندهٔ اثر نقل‌قول‌ها را از کتاب‌های تفسیر قرآن و روایات گردآوری کرده است. از نظر سبک نقل قول، می‌توان به یک جنبهٔ جالب اشاره کرد: استفادهٔ مداوم از عبارت «پایان نقل قول (انتهی)» در پایان هر نقل قول است، عبارتی که امروزه در میان نگارش‌های معاصران به‌منظور تمایز بین سخن نویسنده و مطالب نقل قول شده به‌کار می‌رود. تکرار «پایان نقل قول» از منظر نسخه‌شناسی نیز قابل توجه است و یادآور علائم فرامتنی در پاپیروس‌های یونان باستان است. این اثر بر اساس در نظر گرفتن دیرترین زمان زندگی نویسندگانی که از آنها نقل‌قول شده است به حدود چهار قرن پیش باز می‌گردد. یاد کردن از اندیشمندان نام‌برداری چون جوینی (د. 462 ق)، غزالی (د. 490 ق)، ابن رشد (د. 577 ق)، فخرالدین رازی (د. 606 ق) و خسروشاهی (د. 652 ق) قابل توجه است. پیوند خسروشاهی با فخرالدین رازی و فریدالدین داماد (متوفی 1299) بر اهمیت ا.ین متن می‌افزاید. افزون بر این، اثری از جلال‌الدین السیوطی (متوفی 1505) در پیوند با اثر حاضر دارای اهمیت است که آنتون ام. هاینن (متوفی 1988) به عنوان بخشی از پایان نامهٔ خود به آن پرداخته است (بیروت-ویسبادن، 1982). در حالی که در ابتدا ممکن است تصور شود که نویسنده در نگارش اثرش صرفاً از السیوطی برگرفته باشد، اما با نگاهی دقیق‌تر مشخص می‌شود که این متن از اصالت برخوردار است. با این حال، محتمل است از اندیشه‌های سیوطی نیز الهام گرفته باشد. استفادهٔ فراوان نویسنده از آثار نویسندگان مشهور دوران عثمانی نشان دهندهٔ ارتباط احتمالی وی با آن منطقهٔ جغرافیایی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Ancient Cosmology among the Theologians (Mutakallimūn) and People of Religion: Introduction, Critical Edition, and Notes to “A Treatise on the Differences Among Scholars Regarding the States of the Heavens and the Earth”

نویسنده [English]

  • Mohammad Javad Esmaeili
Iranian Institute for Philosophy
چکیده [English]

This article includes a critical edition of a text by an unknown author, available in two copies, as well as my analytical introduction and source research. The text deals with cosmological phenomena as discussed among theologians (mutakallimūn) and religious leaders. The title of the text is “A Treatise on the Disagreements Among Scholars Concerning the States of Heaven and Earth,” earth in the plural, although the library catalog lists it as "The States of Heaven and Earth," earth in the singular. Using various texts, the author critically engages with the philosophers. The text is well preserved and appears to be complete. It contains mostly quotations from works that still exist today. These quotations from known or unknown sources provide interesting insights into the interpretation of the works of famous authors of the time. The author based his quotations on texts from the Qur'anic interpretation (tafsīr) and the prophetic traditions (ḥadīth). A fascinating stylistic aspect is the consistent use of "end of quotation (or finished)" at the end of each quotation, a phrase used in contemporary accounts to distinguish between the author's words and the quoted material. This repetition of "finished" is significant from the scribes' point of view and is reminiscent of paratextual signals in ancient Greek papyri. The text is based on the term ad quem and is about four centuries old. Notable is the mention of famous thinkers such as al-Juwaynī (d. 1085), al-Ghazālī (d. 1111), Ibn Rushd (d. 1198), Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 1209), and Khusrawshāhī (d. 1254). Khusrawshāhī's connection to al-Rāzī and Farīd al-Dīn Dāmād (d. 1299) increases the importance of this text. In addition, a work by Jalāl ad-Dīn al-Suyūṭī (d. 1505) is of importance for the manuscript, which Anton M. Heinen (d. 1988) dealt with as part of his dissertation (Beirut-Wiesbaden, 1982). While one might initially think that the author simply copied from al-Suyūṭī, a closer look reveals that it is an original text. However, it could also have been inspired by al-Suyūṭī's ideas. The author's utilization of works by well-known authors from the Ottoman Empire era suggests a probable connection to that geographical region.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cosmology
  • Criticism of Philosophy
  • Exegesis
  • Reason and Revelation
  • Theology

مراجع

ابن أبی العز. (2005). شرح الطحاویة. (الشارح: سفر بن عبد الرحمن الحوالی). دار السلام للطباعة والنشر التوزیع والترجمة، مصر.
ابن الجریر الطبری، محمد أبو الفضل إبراهیم. (1967/1387 هـ). تاریخ الرسل والملوک. مصر: دار المعارف.
ابن الخطیب الأماسی الحنفی، محیی الدین. (1423 هـ). روض الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار. دار القلم العربی، حلب.
ابن القیم. (1408 هـ). الصواعق المرسلة فی الرد على الجهمیة والمعطلة (تحقیق: علی بن محمد الدخیل الله). الریاض، المملکة العربیة السعودیة: دار العاصمة.
ابن تیمیة، تقی الدین. (1411 هـ). تحقیق: محمد رشاد سالم. درء تعارض العقل والنقل. جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، المملکة العربیة السعودیة.
ابن تیمیة، تقی الدین. (1416 هـ). مجموع الفتاوى (تحقیق: عبد الرحمن بن محمد بن قاسم). المدینة المنورة: مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف.
ابن تیمیة، تقی الدین. (1425 هـ). الفتوى الحمویة الکبرى (تحقیق د. حمد التویجری). الریاض: دار الصمیعی.
ابن حجر العسقلانی. (1419 هـ). المطالب العالیة محققًا (تحقیق مجموعة من الباحثین، تنسیق د. سعد بن ناصر الشثری). الریاض: دار العاصمة للنشر والتوزیع - دار الغیث للنشر والتوزیع.
ابن طاووس. (1368 هـ). فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم. قم: دار الذخائر.
ابن منظور الأنصاری، جمال الدین. (1414 هـ). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
ابن یوسف الشیرازی. (1321 هـ). فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مجلد 3، تهران.
أبو السعود، محمد بن محمد العمادی. (1983). إرشاد العقل السلیم إلى مزایا الکتاب الکریم (تفسیر أبی السعود). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الآلوسی، شهاب الدین. (1995م). روح المعانی (تفسیر الألوسی)، تحقیق: علی عبد البارى عطیة، دار الکتب العلمیة.
الإیجی، عضد الدین. (1325 هـ). شرح المواقف (محشّی: عبدالحکیم سیالکوتی، مصحح: محمّد نعسانی حلبی). الشریف الرضی.
الإیجی، عضد الدین. (نسخه‌خطی). عقائد عضدیة. تهران: فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، جلد سوم.
البخاری، أبو عبد الله محمد بن إسماعیل بن إبراهیم بن المغیرة. (بی تاریخ). التاریخ الکبیر (به‌اشراف: محمد عبد المعید خان). حیدر آباد – الدکن: دائرة المعارف العثمانیة.
البغوی، محیی السنة. (1420 هـ). معالم التنزیل فی تفسیر القرآن (تفسیر البغوی) (تحقیق: عبد الرزاق المهدی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
البقاعی، برهان الدین. (1404 هـ / 1984 م). نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور. القاهرة: دار الکتاب الإسلامی.
البوصیری، محمد بن سعید الصنهاجی. (2002). العمدة فی إعراب البردة قصیدة البوصیری. شارح: عبدالله احمد جاجه. مراجعة: حمد علی سلطانی. دمشق: دار الیمامة.
البیضاوی، ناصر الدین. (1418 هـ). أنوار التنزیل وأسرار التأویل (تفسیر البیضاوی) (تحقیق: محمد عبد الرحمن المرعشلی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
البیضاوی، ناصر الدین. (2007). طوالع الأنوار من مطالع الأنظار(تحقیق: عباس سلیمان). القاهرة: المکتبة الأزهریة للتراث.
الترمذی، محمد بن عیسى. (1975). سنن الترمذی (تحقیق: أحمد محمد شاکر، محمد فؤاد عبد الباقی و ابراهیم عطوة). مصر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابی الحلبی.
التفتازانی، سعدالدین. (2000). شرح العقائد النسفیة (تحقیق: طه عبدالروف سعد). مصر: المکتبة الأزهریة للتراث.
الثعلبی، أبو إسحاق. (1422 هـ). الکشف والبیان عن تفسیر القرآن (تفسیر الثعلبی) (تحقیق: الإمام أبی محمد بن عاشور، مراجعة نظیر الساعدی). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جاودان، محمّد. (1394 ش). دیدگاه کلامی سیّد مرتضی درباره‌ی نجوم. مجله بساتین. 3-4, 117-134.
جعفریان، رسول. (1402). مقالاتی درباره مفهوم علم در تمدن اسلامی. نشر مورّخ، قم.
حائری، عبد الحسین. (1374 هـ). فهرست کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مجلد 22، تهران.
الخادمی، محمّد. (1348 هـ). بریقة محمودیة فی شرح طریقة محمدیة وشریعة نبویة فی سیرة أحمدیة. مطبعة الحلبی.
الخربوطلی، محمد بن احمد. (1434 هـ). عَصِیْدةُ الشُّهْدةِ شرح قَصِیْدةِ الْبردةِ. کراتشی باکستان: مکتبة المدینة للطباعة والنشر والتوزیع.
خواجه زاده، مصطفی. تهافت الفلاسفة. مخطوطة، کتابخانه راغب پاشا، 828، ورق 3 آ، س 11–13.
الدَّوَّانی، جلال الدین. (1423 هـ). التعلیقات علی شرح الدوانی للعقائد العضدیة. القاهرة: مکتبة الشروق الدولیة.
الذهبی، شمس الدین. (2006). سیر أعلام النبلاء. القاهرة: دار الحدیث.
الرازی، إسماعیل حقی. (1405 ق). روح البیان. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الرازی، فخر الدین. (1420 هـ). مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
الرومی البرکلی، عبد الغنی بن إسماعیل النابلسی، محمود محمد محمود حسن نصار. (2011). الحدیقة الندیة شرح الطریقة المحمدیة والسیرة الأحمدیة للشیخ زین الدین الرومی البرکلی. دار الکتب العلمیّة.
الزجّاج، أبو إسحاق. (1408 هـ). معانی القرآن وإعرابه. تحقیق: عبد الجلیل عبده شلبی. بیروت: عالم الکتب.
سعدی. (1320 ش). گلستان (تصحیح :محمد علی فروغی). طهران: چاپخانه بروخیم.
السمرقندی، أبو اللیث. (2003). بستان العارفین (تحقیق: عبدالوارث محمد علی). دار الکتب العلمیة.
السنوسی، أبو عبد الله. (1406 هـ). العقیدة الکبرى، مع شرحها (تحقیق: عبد الفتاح عبد الله برکة). دار القلم.
السنوسی، أبو عبد الله. (2006). العقیدة الوسطى، وشرحها (تحقیق: السید یوسف أحمد). بیروت، لبنان: دار الکتب العلمیة.
السنوسی، أبو عبد الله. (2019). عقیدة صغرى الصغرى. إسطنبول، ترکیا: مرکز الهاشمیة للدراسات وتحقیق التراث، المکتبة الهاشمیة.
السنوسی، أبوعبدالله. (2019). العقیدة الصغرى (أم البراهین)، وشرحها (أنس محمد عدنان الشرفاوی). دار التقوی.
الشاذلی الأزهری، أحمد علی. (1316 هـ). عمدة أهل التّوفیق والسداد، شرح عقیدة أهل التوحید الکبرى. جریدة الإسلام بمصر.
الشیبانی، أحمد الکواشی. (1429 هـ). کتاب تبصرة المتذکر وتذکرة المتبصر المعروف بتفسیر الکواشی (تحقیق حمزة موسى). الجامعة الإسلامیة بالمدینة المنورة.
الشیخ زاده، محیی الدین. (1999). حاشیة شیخ زاده على تفسیر القاضی البیضاوی (تحقیق: محمد عبد القادر شاهین). دار الکتب العلمیة.
الطیبی، شرف الدین الحسین بن عبد الله. (1997). شرح الطیبی على مشکاة المصابیح المسمّى بـالکاشف عن حقائق السنن (تحقیق: عبد الحمید هنداوی). مکة المکرمة - الریاض: مکتبة نزار مصطفى الباز.
عکاش، سامر. (2017 م). مرصد اسطنبول - هدم الرصد ورصد الهدم: تطور ثقافة العلوم فی الإسلام بعد کوبرنیکوس. الدوحة: المرکز العربی للأبحاث ودراسة السیاسات.
الغزالی، أبو حامد. (1388 هـ). المنقذ من الضلال (تحقیق عبد الحلیم محمود). مطابع دار النصر.
القاری، الملا علی. (1422 هـ). مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح. بیروت: دار الفکر.
القسطلانی، أحمد بن محمد. (2009م). المواهب اللدنیّة بالمنح المحمّدیّة. تحقیق: مأمون بن محیی الدین الجنان، دار الکتب العلمیة.
القمی النیسابوری، نظام الدین. (1416 هـ). غرائب القرآن ورغائب الفرقان (تفسیر النیسابوری) (تحقیق الشیخ زکریا عمیرات). بیروت: دار الکتب العلمیة.
الکورانی، أحمد بن إسماعیل بن عثمان. (1428 هـ). غایة الأمانی فی تفسیر الکلام الربّانی (دراسة وتحقیق: مصطفى کوکصو). رسالة دکتوراه، جامعة صاقریا، کلیة العلوم الاجتماعیة، ترکیا.
اللبلی، شهاب الدین. (1408 هـ). فهرسة اللبلی (تحقیق یاسین یوسف بن عیاش وعواد عبد ربه أبو زینة). بیروت: دار الغرب الإسلامیة.
مجموعه طباطبائی. رسالة فی اختلاف العلماء فی أحوال السموات والأرضین. شماره 1/87، کتابخانه مجلس شوراى اسلامی، تهران.
مجموعه میناسیان. رسالة فی اختلاف العلماء فی أحوال السموات والأرضین. شماره 2/895، صندوق 119، کتابخانه دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس.
المراغی، أحمد بن مصطفى. (1365 هـ). تفسیر المراغی. مصر: شرکة مکتبة ومطبعة مصطفى البابى الحلبی وأولاده.
المظهری، محمد ثناء الله. (1412 هـ). التفسیر المظهری (تحقیق: غلام نبی التونسی). باکستان: مکتبة الرشدیة.
مقاتل بن سلیمان. (1423 هـ). تفسیر مقاتل بن سلیمان (عبدالله محمود شحاته). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
النابلسی الرومی البرکلی، عبد الغنی. (2011 م). الحدیقة الندیة شرح الطریقة المحمدیة والسیرة الأحمدیة (تحقیق محمود محمد مقدود). بیروت: دار الکتب العلمیة.
النسفی، عبدالله. (1419 هـ). مدارک التنزیل وحقائق التأویل (تفسیر النسفی) (تحقیق یوسف علی بدیوی، مراجعة محیی الدین دیب مستو). بیروت: دار الکلم الطیب.
Bibliography
Hesiod. (2006). Theogony, Works and Days. Testimonia, English translation with introduction and facing Greek text by G.W. Most. Loeb Classical Library. Cambridge, MA.
Hunter, Richard. (2014). Plutarch's Works and Days, and Proclus’, and Hesiod's in: Hesiodic Voices: Studies in the Ancient Reception of Hesiod's Works and Days, Cambridge University Press,
Lamberton, Robert D. (1983). Porphyry on the Cave of the Nymphs: Translation and Introductory Essay. Barrytown, New York: Station Hill Press.
Manolea, Christina-Panagiota. (2022). Brill’ s Companion to the Reception of Homer from the Hellenistic Age to Late Antiquity, edited by, Brill.
Marzillo, P. (2010). Der Kommentar des Proklos zu Hesiods ‘Werken und Tagen’. Edition, Übersetzung und Erkläuterung der Fragmente, Tübingen: Narr.
Plato. (1961). The Collected Dialogues of Plato, Edited by Edith Hamilton Huntington Cairns, 1961, Princeton University Press.
Porphyry. (2011). Porphyry's Homeric Questions on the Iliad: Text, Translation, Commentary, by John A. MacPhail Jr. Texte und Kommentare, Bd 36, Walter de Gruyter,
Saliba, George. (1995). A History of Arabic Astronomy, Planetary Theories During the Golden Age of Islam, NYU Press.
Van den Berg, RM. (2014). Proclus On Hesiod's Works and Days And 'didactic' Poetry, The Classical Quarterly; 64(1):383-397. doi:10.1017/S0009838813000773

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار