در بارۀ آثار احمدبن عمر کرابیسی، ریاضی‌دان سدۀ چهارم هجری قمری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

خانۀ ریاضیات اصفهان

چکیده

از احمدبن عمر کرابیسی ریاضی‌دان ممتاز سدۀ چهارم هجری دو رساله بر جای مانده است: شرح مشکل صدور مقالات کتاب اقلیدس و مساحت الحلق. رسالۀ اول شرحی بر مصادرات اصول اقلیدس (مقالات 1تا 11 به جز مقالات 8 و9) با هدف تسهیل یادگیری متعلم و با دیدگاهی کمابیش فیلسوفانه و مبتنی بر نظرات دانشمندان یونانی و اسلامی و رسالۀ دوم شامل تعاریف و قضایایی در بارۀ شکل‌های هندسی مطوّق و حلقه‌هاست. رسالۀ شرح مشکل صدور مقالات کتاب اقلیدس که تنها دو نسخه از آن باقی است از دیدگاه تاریخی اهمیت بسیاری دارد، چون سندی است که نشان می‌دهد کرابیسی به نسخۀ عربی اصول و برخی شرح‌های یونانی آن دسترسی داشته است و اثر او شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با شرح اصول نیریزی و ترجمۀ لاتینی شرح اصول توسط ژرار کرمونایی دارد. از طرفی، او در این اثر خود به اصل موضوع یا مصادرۀ پنجم مقالۀ اول اصول پرداخته است. رساله‌های دیگری نیز در منابع به کرابیسی منسوب است: تفسیر اقلیدس، حساب الدور، کتاب الوصایا، کتاب الهندی که هیچ‌کدام اکنون موجود نیستند. رساله‌های او از ارزشمندترین آثار دورۀ اسلامی به شمار می‌آیند. در این نوشته در بارۀ رسالۀ شرح مشکل صدور مقالات کتاب اقلیدس توضیحاتی عرضه می‌شود و رسالۀ مساحت الحلق تصحیح و ترجمه می‌شود و توضیحات کوتاهی در بارۀ برخی قضایا عرضه می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

About the Works of Aḥmad ibn ʿUmar al-Karābīsī, A Mathematician of the 4th AH/ 10th AD

نویسنده [English]

  • narges Assarzadegn
Isfahan Mathematics House (IMH)
چکیده [English]

Aḥmad ibn ʿUmar al-Karābīsī (4th AH/10th AD), an eminent mathematician, authored two extant treatises:

Sharḥ Mushkil Ṣudūr Maqālāt Kitāb Uqlīdis (Explanation of Problematic Propositions in Euclid’s Elements) – A commentary on the postulates of Euclid’s Elements (Books I.1–11, excluding I.8–9), synthesizing philosophical insights with analyses of Greek and Islamic scholars to enhance pedagogical clarity.
Masāḥat al-Ḥalaq (Measurement of Rings) – A geometric treatise establishing definitions and proofs for theorems on annular shapes and circular segments.

The Sharḥ Mushkil Ṣudūr, preserved in only two manuscripts, holds exceptional historical significance as evidence of al-Karābīsī’s access to Arabic translations of Euclid’s Elements and Greek commentaries. His work demonstrates methodological parallels with al-Nayrīzī’s commentary and Gerard of Cremona’s Latin translations, while uniquely engaging with Euclid’s fifth postulate. Attributed but lost works include Tafsīr Uqlīdis (Commentary on Euclid), Ḥisāb al-Dawr (Calculation of Cycles), Kitāb al-Waṣāyā (Book of Directives), and Kitāb al-Hindī (Indian Treatise). This study offers a critical analysis of Sharḥ Mushkil Ṣudūr, presents a critical edition and translation of Masāḥat al-Ḥalaq, and provides annotations on key theorems, underscoring al-Karābīsī’s contributions to the mathematical heritage of the Islamic Golden Age

کلیدواژه‌ها [English]

  • Aḥmad ibn ʿUmar al-Karābīsī
  • Annulus
  • Critiques of the Postulates in Euclid’s Elements
  • Euclid’s Fifth Postulate (Parallel Postulate)
  • Kitāb al-Taqāsīm li-Uqlīdis (Euclid’s Book of Divisions)
  • Mathematics of the Islamic Golden Age
  • Torus
  • Toroid

مراجع

ابن ندیم. (۱۳۸۱ش). الفهرست . (م. رضا تجدد، مترجم). تهران: اساطیر.
البغدادی، اسماعیل پاشا. (۱۹۵۱م). هدیة العارفین أسماء المؤلفین و آثار المصنفین (جلد ۱، چاپ سوم). استانبول.
ابن هیثم. (بدون تاریخ). شرح مشکل صدور مقالات کتاب اقلیدس (نسخۀ خطی). کتابخانۀ ملی رشت، C81.
ابن‌هیثم، محمد بن حسن. عزب احمد؛ فؤاد احمد. (۱۴۲۶ق). شرح مصادرات کتاب اقلیدس. قاهره - مصر: دارالکتب و الوثائق القومیة. الإدارة المرکزیة للمراکز العلمیة. مرکز تحقیق التراث.
ایوز، هاوارد دبلیو. (۱۳۶۹ش). آشنایی با تاریخ ریاضیات (جلد اول، محمدقاسم وحیدی اصل، مترجم، چاپ سوم). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
حاجی خلیفه. (۲۰۱۲م). کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون (مجلد ۱ و ۶، طبعة الاولی). مؤسسة الفرقان.
قربانی، ابوالقاسم. (۱۳۷۵ش). زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی (چاپ دوم). تهران.
قفطی. (۱۹۰۸م). تاریخ الحکما. لیپزیگ.
کحالة، عمر رضا. (۱۹۹۳م). معجم المؤلفین (الجزء الثانی). مؤسسة الرسالة.
کرابیسی. (بدون تاریخ). شرح مشکل صدور مقالات کتاب اقلیدس (نسخۀ خطی). کتابخانۀ ملی رشت، C81.
کرابیسی. (بدون تاریخ). مساحة الحلق (نسخۀ خطی). آکسفورد (I91/2a)؛ دانشگاه تهران 2/1790 ، 14/2432، جارالله 11/1502، ایاصوفیه 2760.
دایرة المعارف مؤلفان اسلامی. (بدون تاریخ). مقالۀ «احمد کرابیسی» (ج۲، ص ۱۱۷). پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی.
همایی، جلال‌الدین. (۱۳۴۶). خیامی‌نامه (جلد ۱، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی). تهران.
هیث. (۲۰۰۰). اصول اقلیدس (محمدهادی شفیعی‌ها، مترجم). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
Arabic Catalogue Khudabaksh Library, Vol. 22, pp. 25-27. Retrieved from https://kblibrary.bih.nic.in/
Bessel-Hagen, E., & Spies, O. (1931). Das Buch über Ausmessung der Kerisringe des Aḥmad ibn ʿOmar al-Karābīsī. Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Band 1, 502-540. Berlin.
Brentjes, S. (2000). Aḥmad Al-Karābīsī’s commentary on Euclid’s Elements. In M. Folkerts & R. Lorch (Eds.), Sic itur ad astra: Studien zur Geschichte der Mathematik und Naturwissenschaften - Festschrift für den Arabisten Paul Kunitzsch zum 70. Geburtstag (pp. 31-75). Harrassowitz.
Brockelmann, C. (1997). Al-Karābīsī. In Encyclopaedia of Islam (2nd ed., Vol. 4, p. 596). Leiden: E.J. Brill.
Heath, T. L. (1921). A history of Greek mathematics II. Oxford.
Rosenfeld, B., & Ihsanoglu, E. (2003). Mathematicians, astronomers, and other Islamic scholars … (7th-19th c.). Istanbul.
Sezgin, F. (1974). Geschichte des arabischen Schrifttums, Band V. Leiden, E. J. Brill.
The Arabic version of Euclid's On Division. In M. Folkerts & J. P. Hogendijk (Eds.), Vestigia Mathematica: Studies in medieval and early modern mathematics in honour of H.L.L. Busard (pp. 143-162). Amsterdam: Rodopi.
Von Solomon Gandz. (1933). Bemerkungen zum, Buch über die Ausmessung der Ringe des Aḥmad ibn ʿOmar al-Karābīsī. Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, Band 2, 98-105. Berlin.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار