جایگاه رسالۀ ابدال الأدویۀ رازی در سنت داروشناسی و داروسازی دورۀ اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار، پژوهشکدۀ تاریخ علم، دانشگاه تهران

چکیده

سابقۀ توجه پزشکان و داروشناسان به اِبدال (جایگزینی) داروهای ساده با داروهای دیگر دست کم به سدۀ یکم میلادی و اشارات پراکندۀ دیوسکوریدس در ماتریا مدیکا (در متون دورۀ اسلامی: هیولی الطب یا الحشائش) بازمی‌گردد. اما کهن‌ترین سیاهه‌ای که از داروهای قابل جایگزینی با یکدیگر به دست آمده، فصل بیست و پنجم از مقالۀ هفتم کُنّاش پاولوس آیگینایی (بولس اجانیطی) است که در میانۀ سده هفتم میلادی و بر اساس دیدگاه‌های جالینوس (129- ح216م) پدید آمده است. گویا پزشکان دورۀ اسلامی توجه بیشتری به موضوع ابدال ادویه داشته‌اند و تک‌نگاری‌هایی نیز در این باره نوشتند. در این مقاله نشان داده می‌شود که از میان این آثار، روایتی عربی از متنی منسوب به داروشناسی به نام بدیغورس و رسالۀ ابدال رازی تأثیری چشمگیر بر تقریباً همۀ آثار داروشناسی دورۀ اسلامی، تا سدۀ 12ق، داشته‌اند و البته رسالۀ رازی به نوبۀ خود سخت تحت تأثیر رسالۀ بدیغورس بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The place of Rāzī’s Treatise on Substiute Drugs in the Pharmacological and Pharmaceutical Tradition of the Islamic Period

نویسنده [English]

  • Younes Karamati
Associate Professor, Institue for History of Science, University of Tehran
چکیده [English]

سابقۀ توجه پزشکان و داروشناسان به اِبدال(جایگزینی) یک داروی ساده با دارویی دیگر دست کم به سدۀ یکم میلادی و اشارات پراکندۀ دیوسکوریدس در ماتریا مدیکا (در متون دورۀ اسلامی: هیولی الطب یا الحشائش) بازمی‌گردد. اما کهن‌ترین سیاهه‌ای که از داروهای قابل جایگزینی با یکدیگر به دست آمده، فصل بیست و پنجم از کُنّاش پاولوس آیگینایی (بولس اجانیطی) است که در میانۀ سده هفتم میلادی و بر اساس دیدگاه‌های جالینوس (129- ح216م) پدید آمده است. گویا پزشکان دورۀ اسلامی توجه بیشتری به موضوع ابدال ادویه داشته‌اند و تک‌نگاری‌هایی نیز در این باره نوشتند. از این میان روایتی عربی منسوب به داروشناسی به نام بدیغورس و رسالۀ ابدال رازی تأثیری چشمگیر بر تقریباً همۀ آثار داروشناسی دورۀ اسلامی، از اواخر سدۀ 3 تا سدۀ 12ق داشته‌اند و البته رسالۀ رازی به نوبۀ خود سخت تحت تأثیر رسالۀ بدیغورس بوده است. اهمیت ذاتی و تاریخی این رساله، ضرورت پرداختن به جایگاه این رساله در سنت داروشناسی و داروسازی دورۀ اسلامی را آشکار می‌سازد

کلیدواژه‌ها [English]

  • substitute drugs
  • Rhazes
  • Bdīghūrs
  • Ibn Masuyeh
  • Ibn al-Jazzar

مراجع

ابن جزله، منهاج البیان فی ما یستعمله الانسان، به کوشش محمود مهدی بدوی، قاهره:جامعة الدول العربیة، 1431ق.
ابومنصور موفق بن علی هروی، الابنیة عن حقایق الادویة ، به تصحیح احمد بهمنیار و به کوشش حسین محبوبی ادرکانی، تهران، 1346ش.
اصطفن بن بسیل، ترجمۀ کهن هیولی الطب دیوسکوریدس، به کوشش دوبلر، تطوان، 1952م.
بدیغورس، ابدال الادویة المفردة والاشجار والصموغ والطین، پژوهش و ویرایش یونس کرامتی (بر اساس دست‌نویس‌های شمارۀ (3)3572 و (7)4838 کتابخانۀ ایاصوفیا)، ضمیمۀ جایگزینی داروهای ساده ... (نک کرامتی در همین مآخذ).
جرجانی، اسماعیل، الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة، چاپ تصویری نسخه خطی شماره 4856 کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، به کوشش پرویز ناتل خانلری، تهران، 1345ش؛همو، خفی علایی، به کوشش علی اکبر ولایتی و محمود نجم آبادی، تهران، 1377ش؛همو، ذخیره خوازمشاهی، چاپ تصویری نسخۀ خطی بنیاد فرهنگ ایران، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1355ش؛همو، یادگار، به کوشش مهدی محقق، تهران، 1381ش.
الحاوی فی الطب، حیدر آباد دکن، چ اول ، 1374-1390ق/1955-1970م).
رازی، محمد بن زکریا، ابدال الادویة، پژوهش و ویرایش یونس کرامتی بر اساس 5 دست‌نویس، ضمیمۀ جایگزینی داروهای ساده ... (نک کرامتی در همین مآخذ).
عطار هارونی، داود، منهاج الدکان و دستور الاعیان فی اعمال و تراکیب الأدویة النافعة للأبدان ، به کوشش حسن عاصی، بیروت، 1992م.
قلانسی سمرقندی، محمد بن بهرام، أقرباذین، به کوشش محمد زهیر البابا، حلب: معهد التراث العلمی العربی، 1403ق.
کاسانی، ابوبکر، ترجمۀ کهن فارسی الصیدنة فی الطب بیرونی، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، 1358ش.
کرامتی، یونس، «بدیغورس»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، جلد 11، تهران، 1381، صص 599-602.
همو، جایگزینی داروهای ساده در سنت داروشناسی/داروسازی دورۀ اسلامی، پایان‌نامۀ برای دریافت درجۀ دکترای تاریخ علم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1392ش.
تاریخ علم
دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 1
بهار و تابستان
فروردین 1392
صفحه 75-121

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار