نجوم جدید پس از دارالفنون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

خیابان آزادی- خیابان دکتر هوشیار- کوچه مسجد ابوالفضل- بن بست علوی- پلاک 3- طبقه 2

چکیده

تاکنون مقالات ارزشمندی در خصوص ورود نجوم جدید به ایران نوشته شده‌است. مسألۀ اصلی اغلب این پژوهش‌ها، محتوای نسخه‌های خطی‌ای است که برای اولین بار در این زمینه نوشته شده‌اند. در حالی که بسیاری از این نوشته‌ها، در عمل تأثیر چندانی بر جامعۀ علمی ایران نداشته‌اند و نتوانسته‌اند موجب انتشار نجوم جدید در ایران بشوند. در این مقاله علاوه بر کتاب‌های نوشته شده، برخی از عوامل اجتماعی این موضوع نیز مطرح شده‌اند. تأسیس مدرسۀ دارالفنون و وزارت علوم در دورۀ ناصرالدین شاه و انتشار کتاب‌های چاپ سنگی از جملۀ این موضوعات است که بنابر دلایلی که در متن مقاله آمده است، به گسترش نجوم جدید در جامعۀ ایرانی سرعت بخشیدند. به همین منظور در بخشی از این مقاله به جایگاه ویژۀ اعتضاد السلطنه و عبدالغفار نجم‌الدوله در این زمینه پرداخته شده است و موضوع اعزام دانشجویان به خارج از کشور و تأثیر آن بر آشنایی ایرانیان به نجوم جدید مطرح شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Post Dār al-funūn Astronomy

نویسنده [English]

  • Seyedamir Sadatmoosavi
چکیده [English]

The introduction of modern astronomy into Iran has already been treated in some valuable papers. Most of these researches have focused on the first manuscripts written on this subject. Nevertheless, the fact remains that most of these manuscripts didn’t have a formative influence on the Iranian scientific community and didn’s lead to a rapid dissemination of modern astronomy in Iran. In this paper, we mention some social factors which influenced the spread of new astronomy in Iran. Among them, we pay special attention to the inauguration of the Dār al-funūn and the establishment of the Ministry of Science during Nāṣir al-Dīn Shāh’s reign. We emphacise the role played by Iʿtiḍād al-Salṭana and ʿAbd al-Ghaffār al-Najm al-Dawla as well as the contribution made by some Iranian students graduated from foreing educational establishments in the dissemination of modern astronomy in Iran

کلیدواژه‌ها [English]

  • ʿAbd al-Ghaffār al-Najm al-Dawla
  • Dār al-Funūn
  • Maḥmūd Khān Mushāwir al-Mulk
  • Modern astronomy
آدمیت، فریدون. (1385ش). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار. تهران: انتشارات خوارزمی. چاپ سوم.
آقابزرگ طهرانی. (1403ق). الذریعة الی تصانیف الشیعه. بیروت: دارالأضواء. چاپ دوم.
امیرارجمند، کامران. (1390ش). «انتقال علم در عهد صفوی: رساله‌ای فارسی در تشریح علم هیئت جدید بر اساس نظر تیکو براهه». مجلۀ تاریخ علم. دورۀ 9، شمارۀ 1. ص1-26.
جام جم. از تألیفات ولیم پینک. ترجمۀ فرهاد میرزا. تهران: چاپ سنگی، 1272ق.
دانش‌پژوه، محمد تقی. (1362ش). «آشنائی ما با فلسفه و دانش نوین باختری». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات، سال بیست و پنجم. ص265-292.
رساله درحکمت جدید وآفرینش ستارگان. نسخۀ خطی شمارۀ 3976 کتابخانۀ دانشگاه تهران.
ژوبر، پیرامده. (1347ش). مسافرت در ارمنستان و ایران. ترجمۀ علی قلی اعتماد مقدم. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
سادات موسوی، سیدامیر. (1394ش). تصحیح و شرح باب پنجم و ششم کتاب قانون ناصری (در خصوص سیارات و دنباله‌دارها) و جایگاه این کتاب در نجوم قرن 13. پایان‌نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد در رشتۀ تاریخ علم. پژوهشکدۀ تاریخ علم، دانشگاه تهران.
سید محمد بن صادق طباطبایی سنگلجی. فهرست کتاب‌های چاپی... حوالی 1280ق. نسخۀ خطی شمارۀ 1045ط کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
ص‍ورت‌ اس‍ام‍ی‌ رؤس‍ا و ش‍اگ‍ردان‌ م‍درس‍ۀ‌ دارال‍ف‍ن‍ون‌. نسخۀ خطی شمارۀ 438الف کتابخانۀ ملی.
طباطبایی، سید هادی. (1393ش). ورود نجوم جدید به ایران پیش از دارالفنون و تصحیح رسالۀ علم النجوم (از مؤلف و مترجمی ناشناس، ترجمه شده در 1257 قمری). سیدهادی طباطبایی، پایان‌نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد در رشتۀ تاریخ علم. پژوهشکدۀ تاریخ علم، دانشگاه تهران.
علیزاده غریب، حسین. (1387ش). «نسخۀ کتاب زین‌الدین منجم لاری». بخارا. شمارۀ 68 و 69. ص125-129.
ــــــــــــ . (1392ش). «علی بن محمدقاسم منجم مظفر گنابادی». پژوهش‌های ایرانشناسی (نام‌وارۀ دکتر محمود افشار). جلد21، ص343-429.
کرمانی، زین‌العابدین. (1345ق). شمس الجاریه. کرمان: چاپ سنگی.
کشف القناع عن احوال الأقالیم و البقاع فی ترجمة کتاب مراة الوضیّة فی الکرة الأرضیّة. نوشتۀ کرنیلیوس فندیک امریکانی. ترجمۀ فخرالدین بن ابی‌القاسم الگلپایگانی. بمبئی: چاپ سنگی، مطبعه گلزار حسنی. 1852م/1231ق.
محبوبی اردکانی، حسین. (1370ش). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
محمود قمی. (1282ق). تقویم ناصری. تهران:چاپ سنگی.
محمودی، کیومرث. «مشاور الملک». آینده، سال نوزدهم، ص 394-397.
مصطفی خان بن نصراللّه افشار. سفرنامۀ روسیه، روزنامۀ سفر پطرزبورغ. نسخۀ خطی شمارۀ 9910 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
معصومی همدانی، حسین. (1363ش). «رساله‌ای در هیأت جدید». معارف، شمارۀ2.
میرزا خانلر خان. (1351ش). سفرنامۀ خانلرخان اعتصام الملک. به کوشش منوچهر محمودی. تهران: نشر منوچهر محمودی.
میرزا صالح شیرازی. (1362ش). گزارش سفر میرزا صالح شیرازی. ویرایش، دیباچه و پانوشت از همایون شهیدی. تهران: مؤسسۀ انتشاراتی راه نو.
میرزا محمد حسن منشی اسرار دولتی طباطبائی. فهرست کتبی که در ایران به چاپ رسیده. نسخۀ خطی شمارۀ 24/9450 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
نجم‌الدوله، میرزا عبدالغفار. (1284ق). قانون ناصری، نسخۀ خطی شمارۀ 12214 کتابخانۀ آستان قدس رضوی و نسخۀ خطی شمارۀ 11484 کتابخانۀ ملی.
ــــــــــــ . (1308ق). آسمان. نسخۀ خطی شمارۀ 3638 کتابخانۀ ملک.
ــــــــــــ . (1319ق). بدایة النجوم. تهران: چاپ سنگی.
ــــــــــــ . (1324ق). وقت نامه سال 1285 هجری شمسی مطابق 1324 هجری قمری. تهران: چاپ سنگی.
ــــــــــــ . (1290ش). تقویم رقمی 1290ش. تهران: چاپ سنگی.
ــــــــــــ . (1291ش). تقویم رقمی سنۀ 796 جلالی مطابق سنۀ 1291 هجری، تهران: چاپ سنگی.
نصرت قوچانی. (1386ش). راحت بعد از رنج. تحقیق و تصحیح محمدرضا قصابیان. مشهد: نشر انصار.
ــــــــــــ . ستاره شناسی. نسخۀ خطی شمارۀ 642 کتابخانۀ آستان حضرت معصومه.
ــــــــــــ . حافظ الصحه. نسخۀ خطی شمارۀ 2168 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
نوایی، عبدالحسین. (1360ش). اسناد و مکاتبات سیاسى ایران، از سال 1038 تا 1105 ق. تهران: بنیاد فرهنگ ایران‏. چاپ دوم.‏
Arago, F. Astronomie populaire. Paris: Legrand, Pomey et Crouzet.
Mejmua Shemsi, A short View of the Copernican System of Astronomy. Calcutta: The Education Press.
Roebuck, Th. (1819). The annals of the college of Fort William. Calcuta.