رویارویی با نظریۀ تکامل داروین در عصر قاجار: شیخ محمدرضا اصفهانی و تکامل انسان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشکده الهیات دانشگاه تهران

چکیده

نظریۀ تکامل، در نیمۀ دوم قرن نوزدهم میلادی، از طریق متون درجۀ دوم و معمولاً ماده‌گرایانه به عرب‌زبانان معرفی شد. این صورت از نظریۀ تکامل در واقع التقاطی بود از نظریه‌های داروین و دیگر تکامل‌گرایان آن عصر. محمدرضا اصفهانی با اصل نظریۀ تکامل مخالف نبود و آن را از حواشی ماده‌گرایانه‌اش تمییز می‌داد، ولی تکامل انسان را نه تنها خلاف آموزه‌های دینی، بلکه از نظر علمی نیز نادرست می‌دانست. وی بر اساس خلاصه‌ای از ترجمۀ عربی فصل اول تبار انسان داروین، کتاب لودویگ بوخنر و مقالاتی که در جراید علمی عربی آن زمان وجود داشت، تلاش کرد که به فهم دقیق‌تری از نظریۀ تکامل، نسبت به همتایان مسیحی عرب خود، دست یابد. از آنجا که در آن عصر هنوز بعضی از زیست‌شناسان و حتی تکامل‌گرایان غربی نیز با نظریۀ تکامل انسان مخالف بودند، وی با دسترسی به آرای ایشان و افزودن آرای خود، به شکلی از نقد «علمیِ» این نظریه دست یافت که در آن زمان در سرزمین‌های اسلامی بی‌نظیر بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Encountering Darwin's Theory of Evolution in the Qajar Period: Muḥammad Riḍā Iṣfahānī and Human Evolution

نویسنده [English]

  • Amir Mohammad Gamini
چکیده [English]

The thory of evolution was introduced toward the middle of the nineteenth century to Arabic readers through secondry texts, including a mixture of Darwin’s and other evolutionists’ ideas and sometimes tinted with materialistic ideas. In his polemical book named A Critique of the Philosophy of Darwin, Muḥammad-Riḍā Najafī Iṣfahānī did not totally refute the theory of evolution, but only the part dealing with the theory of human evolution which, in his view, went against the religious teachings. Compared with his Christian Arab counterparts, he could attain a better understanding of the theory of evolution, based on Arabic translation of a summary of the first chapter of Darwin’s The Descent of the Man, Ludwig Buchner’s writings and the scientific articles published in contemporary Arabic journals. Since some of the western biologists and evolutionists of his time did not accept the human evolution, he could grasp their ideas and add his own remarks to prepare some sort of “scientific” critique of this theory which, in its kind, was unprecedented.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Darwin’s theory of evolution
  • Muḥammad-Riḍā Najafī Iṣfahānī Masjidshāhī
  • Human evolution
  • modern sciences in Iran and Islam

مراجع

آقابزرگ طهرانی. (1403ق). الذریعة إلی تصانیف الشیعة. بیروت: دارالأضواء.
آدمیت، فریدون. (1356ش). اندیشۀ ترقی و حکومت قانون: عصر سپهسالار. تهران.
ابن سینا. (1406ق). الشفاء: الطبیعیات. به تصحیح ابراهیم مدکور. قم: کتابخانۀ آیت‌اللّه مرعشی نجفی.
اخوان الصفا. (1412ق). رسائل اخوان الصفاء وخلان الوفاء. بیروت: دارالاسلامیة.
استادی، رضا. (1371ش). چهل مقاله. قم: کتابخانۀ آیت‌اللْه مرعشی نجفی.
اسدآبادی، جمال‌الدین. (1379ش). مجموعۀ رسائل و مقالات. به کوشش سید هادی خسروشاهی. تهران: کلبه شروق.
اصفهانی، محمدرضا. (1331ق). نقد فلسفة دارون. بغداد: مطبعة الولایة العامره.
ــــــــــــ . (1389ش). تصحیح حامد نجی الاصفهانی. تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
امیرارجمند، کامران. (1395ش). «ملاحظاتی در بارۀ کتاب آیات بینات و رویارویی با داروینیسم». میراث علمی اسلام و ایران، 5 (1)، ص35-51.
حائری، عبدالهادی. (1367ش). نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب. تهران: امیرکبیر.
حسین، حسن. (1924م). فصل المقال فی فلسفة النشوء والارتقاء. مصر.
حکمت. (1354ش). فلسفه نشوء و ارتقاء یا شرح نظریۀ داروین درتحول موجودات نوشتۀ لودویگ بوخنر. تهران.
خسروی، عرفان. (1393ش)، «جانورنامه و رفع یک سوء تفاهم تاریخی». تاریخ علم، دورۀ 12، شمارۀ 2، ص173-219.
داوری اردکانی، رضا. «داروین ماده‌گرا نیست»، روزنامۀ جام جم، 8 تیر 1390.
دمیری. (1424ق). حیوة الحیوان الکبری. تصحیح احمد حسن بسج. بیروت: دارالکتب العلمیة.
صفائی، احمد. (1339ش). علم کلام. تهران: دانشگاه تهران.
طباطبایی، محمدحسین. (1393ق). المیزان فی تفسیر القران. بیروت.
هاشمی، محمد منصور. (1383ش). «تکامل: مواجهۀ ایرانیان با نظریۀ تکامل». دانشنامه جهان اسلام، ج8. تهران. ص12-16.
رحمتی، محمدکاظم (1383ش). «تکامل: سیر کتاب‌نگاری عربی در بارۀ تکامل». دانشنامۀ جهان اسلام، ج8. تهران. ص12-18.
زرین کوب، عبدالحسین. (1361ش). نقد ادبی: جستجو در اصول و روش‌ها و مباحث نقادی با بررسی در تاریخ نقد و نقادان. تهران.
سعد، خلیل. (1904م). «خلاصة مذهب دارون (و هو مذهب النشوء و الارتقاء أو مذهب التحول)». الهلال، (3). ص144-147.
شریف رازی، محمد. (1332ق). آثار الحجة. قم: مؤسسۀ مطبوعاتی دارالکتاب.
شمیل، شبلی. (1910م). فلسفة النشوء والارتقاء. قاهره: دارمارون عبود.
ــــــــــــ . (1884م). [تعریب لـ] شرح بخنر علی مذهب دارون. اسکندریه. (تجدید چاپ در قاهره: مؤسسة هنداوی للتعلیم والثقافة، 2015م).
کلینی. (1407ق) الأصول من الکافی. تصحیح علی اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الاسلامیة.
گمینی، امیر محمد. (1391ش). «بررسی دلایل مرکزیت و سکون زمین در آثار هیئت دورۀ اسلامی». تاریخ علم، (2)9. ص45-80.
مجدالعلماء، مجدالدین نجفی و صافی اصفهانی، حسن. (1393ش). نقد فلسفۀ داروین، تصحیح علی زاهدپور. قم: صاحب الامر.
محبوبی اردکانی، حسین. (1374ش). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. تهران: دانشگاه تهران.
مرشل. (1890م). «حقائق فی علم الحیاة». المقتطف،(2)15.ص97-102.
المعلوف، امین. (1910 الف). «الأستاذ هیکل و تهمة التزویر». المقتطف، (2)37. ص725-728.
ــــــــــــ . (1910 ب)، «الأستاذ هیکل و تهمة التزویر: رد الأستاذ علی خصومه». المقتطف، (3)37. ص833-839.
المشرق. (1910 الف). «شذرات». (3)13. ص237-240.
ــــــــــــ . (1910 ب). «شذرات».(12)13. ص715-720.
المقتطف. (1893م)، «اخبار واکتشافات واختراعات». (10)17. ص706-711.
نوری، محمد. (پاییز 1379ش). «نخستین نقدهای متکلمان شیعه بر داروینیسم». فصلنامۀ کتاب‌های اسلامی، سال ۱، ش۲.
الهلال. (1912م). «أصل الإنسان: هل هو واحد أو غیر واحد». (9)20. ص538-543.
ــــــــــــ . (1913م). «باب السؤال والاقتراح». (4)21. ص234-240.
ــــــــــــ . (1914م). «مطبوعات جدیدة». (4)22. ص318-321.
Amirarjomand, Kamran. “Islamic responses to Darwinism in the Persianate world”, in C. Mackenzie Brawn (ed.), Asian Religious Responses to Darwinism, Springer (to be published).
ــــــــــــ . (1997). “The Emergence of Scientific Modernity in Iran: Controversies surrounding Astrology and Modern Astronomy in the Mid-Nineteenth Century”. Iranian Studies 30(1-2), pp. 5-24.
Bowler, P. J. (1989). Evolution: the History of an Idea. University of California Press.
Darwin, C. (1871). The Descent of Man and Selection in Relation to Sex. (published in Great Books of the Western World, v.49, the University of Chicago, 1952).
Gould, Stephen Jay. (2002). The Structure of Evolutionary Theory. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press.
Hourani, Albert. (1962). Arabic Thought in the Liberal Age: 1798-1939. London: Oxford University Press.
Larson, Edward J. (2009). “The Reception of Darwinism in the Nineteenth Century: A Three Part Story.” Science & Christian Belief, 21 (1).
Montgomery, W. (1988). “Germany” in Glick, T. F. (ed.). The Comparative Reception of Darwinism. University of Chicago Press.
Richards, R. J. (2005). “Ernst Haeckel and the Struggles over Evolution and Religion”, Annals of the History and Philosophy of Biology, 10, pp. 89-115.
Sadgrove, P. C. (1997). “Shumayyil, Shiblī”, in Encyclopedia Islamica, Leiden: Brill, pp. 501-502.
Shipman, P., & Storm, P. (2002). “Missing links: Eugène Dubois and the Origins of Paleoanthropology”. Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews, 11(3), pp. 108-116.
Vucinich, A. (1988). “Russia: Biological Sciences” in Glick, T. F. (ed.). The Comparative Reception of Darwinism. University of Chicago Press.
Ziadat, Adel A. (1986). Western Science in the Arab World: The Impact of Darwinism 1860–1930. Springer.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار