علی محمد اصفهانی و لگاریتم اعداد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجو/ دانشگاه پاریس 7

چکیده

از برجسته‌ترین چهره‌های علمی دورۀ قاجار علی‌محمد اصفهانی (1215-1293ق/1800-1876م) است که سال‌های بنیادین حیات علمی و حرفه‌ایش در اصفهان، یعنی پیش از آغاز آشنایی او با علوم اروپایی از طریق مدرسۀ جدید دارالفنون، سپری شده است. تعدادی از آثار علمی اصفهانی به سبک رساله‌های ریاضی قدیم همچون مفتاح الحساب کاشانی یا عیون الحساب محمدباقر یزدی نوشته شده‌اند، در حالی که به نظر می‌رسد آثار دیگر او به سبک و سیاق کتاب‌های درسی دارالفنون به رشتۀ تحریر درآمده‌اند. متأسفانه تعدادی از عناوینی که مورخان در میان آثار اصفهانی ذکر کرده‌اند، امروزه در دست نیست و این موضوع سبب شده است که انتساب برخی نوآوری‌ها به اصفهانی در ابهام باقی بماند. از ابداعات قابل توجهی که به اصفهانی نسبت داده شده، کشف استخراج لگاریتم اعداد است که در بسیاری از منابع تاریخی فارسی همچون مقالات مختلف از ابوالحسن فروغی، جبر و مقابلۀ خیام از غلامحسین مصاحب، تاریخ علوم اسلامی از جلال‌الدین همایی و... تکرار شده است. در حالی که ابوالقاسم قربانی -مورخ ریاضیات- انتساب کشف لگاریتم به اصفهانی را تنها یک افسانه خوانده است. البته عبدالحسین مصحفی با بررسی برخی شواهد و قراین تاریخی نشان می‌دهد که این انتساب چندان دور از واقعیت نیست. در این مقاله تلاش شده است تا ضمن معرفی این ریاضی‌دان و اشاره به بحث‌ها و جدل‌هایی که در بارۀ مسألۀ کشف لگاریتم درگرفته است، به کمک اسناد و مدارک موجود، این ابهامات را تا حدودی روشن کنیم.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

ʿAlī Muḥammad Iṣfahānī and the Logarithm of Numbers

نویسنده [English]

  • Zeinab KARIMIAN
چکیده [English]

ʿAlī Muḥammad Iṣfahānī (1215/1800–1293/1876), was one of the famous scientific figures of Qajar period who passed the formative years of his scientific and professional life in Iṣfahān, i.e. before being acquainted with the European sciences through the modern institution of Dār al-Funūn. Several scientific works of Iṣfahānī were written in the style of the ancient mathematical treatises like Miftāḥ al-Ḥisāb by Kāshī or ʿ Uyūn al-Ḥisāb by Muḥammad Bāghir Yazdī, whereas his other works seem to have been written in the style of the pedagogic books of Dār al-Funūn. The historians have mentioned some titles among Iṣfahānī’s works which unfortunately are not available today and therefore the attribution of some innovations to Iṣfahānī remains ambiguous. One of the innovations attributed to Iṣfahānī is the discovery of the extracting the logarithm of the numbers. This attribution is repeated in some historical Persian sources such as The Diffused Articles by Abu al-Ḥasan Furūghī, The Algebra of Khayyām by Gholamhossein Mosaheb, The History of Islamic Sciences by Jalal al-Din Homaee, etc. Nevertheless, the historian of mathematics, Abu al-Ghasim Ghorbani, believes that the attribution of discovery of the logarithm to Iṣfahānī could not be more than a legend, though after examining some historical facts, Abd al-Hossein Moshafi shows that this attribution is not far from reality. In this article, after introducing this mathematician and mentioning the previous debates about the subject, I will try to shed some light on these ambiguities with the help of the extant documents

کلیدواژه‌ها [English]

  • ʿAlī Muḥammad Iṣfahānī
  • Ghīyāth al-Dīn Jamshīd Thānī
  • Najm al-Dawla
  • the discovery of logarithm in Iran
  • Muḥammad Bāghir Yazdī

مراجع

Manuscripts
Ḥusaynī Qāʾinī Bīrjandī Iṣfahānī. Muḥammad ʿAlī, Taḥqīq-i Jayb wa Ẓil (تحقیق جیب و ظل): Central Library of University of Teheran, no. 462.
Iṣfahānī, ʿAlī Muḥammad, Dar Istikhrāj-i Jadwal-i Lukārītm-i Jayb az īn Lukārītm (در استخراج جدول لکاریتم جیب از این لکاریتم): Malik, no. 601/5; Majlis, no. 2736/6.
ـــــــــ . Jung-i Najm al-Dawla (جنگ نجم الدوله): Majlis, no. 81.
ـــــــــ . Taqsīm-i Kura bi Suṭūḥ-i Mustawīya (تقسیم کره به سطوح مستویه): Majlis, no. 2138.
Iʿtiḍād al-Salṭanah, ʿAlī Qulī Mīrzā. Jung-i ʾIʿtiḍād al-Salṭanah (جنگ اعتضادالسلطنه): Majlis, no. 1453.
ـــــــــ . Tarjumi wa Sharḥ-i Bakhshī az Āthār al-Bāqīya Bīrūnī (ترجمه و شرح بخشی از آثارالباقیه بیرونی), Malik, no. 1471.
Suʾālāt-i Mīrzā Jafar Khān Mushīr al-Dawlat az Ustād Mullā ʿAlī Muḥammad Iṣfahānī bā Jawāb-i Ānhā (سؤالات میرزا جعفر خان مشیرالدوله از استاد ملا علی محمد اصفهانی با جواب آنها): Majlis, no. 1453/42; Majlis, no. 81.
The Tables of Logarithm in arithmetic (The Science of the Numbers) (Jadāwil-i Logārītm dar Ḥisāb (ʿIlm al-Aʿdād)): Majlis no. 1531.
Yazdī, Muḥammad Baghir ibn Muḥammad Ḥussayn. Sharḥ-i Mushkilāt-i ʿUyūn al-Ḥisāb (شرح مشکلات عیون الحساب): Majlis, no. 6174/1.
Sources in European Languages
Gobineau, Joseph Arthur. (1905). Trois ans en Asie (de 1855 à 1858). Paris: Ernest Leroux.
Masoumi Hamedani, Hossein. (2001). “History of Science in Iran in the Last Four Centuries”. The Different Aspects of Islamic Culture, vol. IV, Part 2, Science and Technology in Islam: Technology and Applied Sciences, ed. A. Y. al-Hassan, M. Ahmed, A. Z. Iskandar, UNESCO Publishing. Paris. pp. 615-643.
Morin, Jean-Baptist. (1633). Trigonometriae Canonicae Libri Tres. Paris.
Rashed, Roshdi. (1992). “Mathématiques traditionnelles dans les pays islamiques au XIXe siècle : l’exemple de l’Iran”. Transfer of Modern Science and Technology to the Muslim World, ed. E. Ihsanoglu. Istanbul. pp. 393-404.
Roegel, Denis. (2010). A reconstruction of the tables of Briggs and Gellibrand’s Trigonometria Britannica (1633). [Research Report] <inria-00543943>.
 
 
Sources in Persian
بامداد، مهدی. (1378ش). شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری. تهران: انتشارات زوار.
پاکدامن، ناصر. (1353ش). «میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله و "تشخیص نفوس دارالخلافه"». فرهنگ ایران زمین، شمارۀ 20، ص324-395.
حائری، عبدالحسین. (1350ش). «ریاضی‌دانان قرن 13: میرزا محمد علی حسینی اصفهانی و ریاضی‌دانان همزمان او». وحید، شمارۀ 91، ص 611-616. تجدید چاپ در حدیث عشق: نکته‌ها، گفتگوها و مقالات استاد عبدالحسین حائری. به کوشش سهل‌علی مددی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1380ش، ص177-220.
صنیع الدوله، محمد حسن. (1363ش). المآثر والآثار، ج 1. به کوشش ایرج افشار (چهل سال تاریخ ایران). تهران: اساطیر.
ـــــــــ . (1367ش). مرآة البلدان، ج 2. به کوشش عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
عرشی، محمدرضا. (1394ش). «رسالۀ نهایة الایضاح میرزا محمد علی قائنی». میراث علمی اسلام و ایران، سال چهارم، شمارۀ دوم. ص129-162.
فروغی، ابوالحسن. (1330ش). اوراق مشوش یا مقالات مختلفه. تهران.
قربانی، ابوالقاسم. (1365ش). «افسانۀ کشف لگاریتم در ایران». آشنایی با ریاضیات، ج 8، ص137-139.
ـــــــــ . (1375ش). زندگی‌نامۀ ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، تهران، چاپ دوم.
مصاحب، غلامحسین. (1317ش). جبر و مقابلۀ خیام به انضمام تاریخ علوم ریاضی از سه هزار سال قبل از میلاد تا زمان خیام. تهران.
مصحفی، عبدالحسین. (1394ش). «سرآغاز آشنایی ریاضی‌دانان ایرانی با لگاریتم»، دانش و مردم، شمارۀ 8 و 9، ص 530-537؛ تجدید چاپ (به اختصار) در میراث علمی اسلام و ایران، سال چهارم، شمارۀ اول، بهار و تابستان 1394، ص122-123.
معلم حبیب آبادی، محمدعلی. (1364ش). مکارم الآثار، ج 2. به کوشش سید محمدعلی روضاتی. اصفهان: نشر نفائس مخطوطات.
نجم الدوله، عبدالغفار. (1292ق). جداول لگاریتم اعداد صحاح از 1 تا 1000. تهران.
همایی، سید جلال الدین. (1363ش). تاریخ علوم اسلامی. تهران: نشر هما.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار