السفیر فی الهیئةِ غیاث الدین منصور دشتکی: خلاصه‌ای از هیئت بطلمیوسی و اشکالات آن در عهد صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران

2 کارشناس امور پژوهشی

چکیده

رسالۀ السفیر فی الهیئة از جمله رساله‌های مختصر هیئت است که غیاث‌الدین منصور دشتکی، دانشمند بزرگ دورۀ صفوی، آن را در سال 906ق تألیف کرده است. بررسی آن از چند منظر اهمیت دارد: اول، این رساله از جمله آخرین کتاب‌هایی است که در ادامۀ سنت هیئت‌نگاری در دورۀ اسلامی نوشته شده است. دوم، این رساله در دوره‌ای تألیف شده که ازآن به دورۀ افول علم اسلامی تعبیر می‌شود. سوم، در این کتاب، بر خلاف رویۀ کتاب‌های مختصر هیئت، به اشکالات الگوهای بطلمیوسی و راه‌حل‌های دیگران و دشتکی اشاره شده است. مقالۀ حاضر به بررسی شخصیت علمی دشتکی و معرفی رسالۀ السفیر فی الهیئة می‌پردازد. بررسی محتوای این رساله نشان می‌دهد که آن یک کتاب هیئت استاندارد، مختصر، مبتنی بر هیئت بطلمیوسی و درسنامه‌ای است که برای آموزش همگانی نجوم نوشته شده بود. ویژگی مهم آن بیان اشکالات نجوم بطلمیوسی و تاریخچۀ حلّ آنها است که ظاهراً برای تشویق خواننده به خواندن آثار پیشرفته‌تر دشتکی و آشنایی با راه‌حل‌های او بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Ghīyāth al-Dīn Manṣūr Dashtakī’s Al-Safīr fī al-Hayʾa: an Abridged Treatise in “Hayʾa” of Safavid Period

نویسندگان [English]

  • Amir Mohammad Gamini 1
  • Fatima keyghobadi 2
1 Institute for the History of Science, University of Tehran
چکیده [English]

Al-Safīr fī al-Hayʾa is a short treatises in “Hayʾa” written in 1500 A.D. /906 AH, by Ghīyāth al-Dīn Manṣūr Dashtakī, a great scholar of Safavid period. It is important to study this treatise because in the first place, it is one of the latest “Hayʾa” books written after many other books in this subject. In the second place, it is written in the period usually considered as the period of decline of Islamic science. And finally, unlike other short “Hayʾa” books, it includes a discussion of the difficulties of Ptolemaic planetary models, with some hints to the author’s or the other scholars’ solutions. This paper studies Dashtaki’s scientific character and introduces Al-Safīr fī al-Hayʾa with a descriptive - analytical approach. A study of its contents shows that this treatise is a standard, brief, and instructional textbook based on Ptolemaic planetary models. The distinctive feature of this book is its presentation of the difficulties of Ptolemaic planetary models and the history of their solutions, apparently to persuade the scholars to study Dashtaki’s other advanced works on “Hayʾa” and getting to know his solutions

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Safīr fī al-Hayʾa
  • Ghīyāth al-Dīn Manṣūr Dashtakī
  • Safavid
  • non-Ptolemaic planetary models
  • difficulties of Ptolemaic planetary models

مراجع

بیرونی، ابوریحان. (1351ش). التفهیم لاوائل صناعة التنجیم. تصحیح جلال‌الدین همایی، چاپ2. تهران: انجمن آثار ملی.
حائرى، عبدالحسین. (1350ش). فهرستکتابخانۀ مجلس شوراى ملى، ج 19. تهران: انتشارات مجلس شورای اسلامی.
حسینی فسائی، حاج میرزا حسن. (1378ش). فارسنامۀ ناصری. تصحیح و تحشیه دکتر منصور رستگار فسائی، چاپ2. تهران: امیرکبیر.
درایتی، مصطفی. (1389ش). فهرستوارۀ دست‌نوشته‌های ایران (دنا). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
دشتکی، غیاث‌الدین منصور. السفیر فی علم الهیئة. نسخۀ شمارۀ‌ 1/6320 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
روح‌اللهی، حسین. (1391ش). «غیاث الدین منصور دشتکی». دانشنامۀ جهان اسلام، ج 17، ص731-733.
طباطبایی یزدی، محمد هادی. (1394ش). مدل‌های سیارات علوی در رسالۀ اللوامع النوریة غیاث‌الدین منصور دشتکی. پایان نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد. پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران.
قائنی، فضل بن محمد. شرح السفیر. نسخۀ خطی شمارۀ 5575 کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
قاضی‌زاده رومی. شرح الملخص فی الهیئة. نسخۀ خطی شمارۀ 123 مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
قوشچی، ملاعلی. فارسی هیئت. نسخۀ خطی شمارۀ 12102 کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
کاکایی، قاسم. (1378‌ش). غیاث‌الدین منصور دشتکی و فلسفۀ عرفان، منازل السائرین و مقامات العارفین. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
کیقبادی، فاطمه. (1394ش). تصحیح، ترجمه و شرح رسالۀ السفیر فی الهیئة غیاث الدین منصور دشتکی. پایان‌نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد. ، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران.
گمینی، امیرمحمد. (1392ش). «گستره و تنوع آثار هیئت در تمدن اسلامی». تاریخ علم، دورۀ یازدهم، شمارۀ 2، ص243-290.
ـــــــــ . (1395ش). دایره‌های مینایی: پژوهشی در تاریخ کیهان‌شناسی در تمدن اسلامی. تهران: نشر حکمت سینا.
مسعودی، شرف‌الدین محمد بن مسعود. (1382ش). جهان دانش. مقدمه، تصحیح و تحقیق جلیل اخوان زنجانی. تهران: میراث مکتوب.
معصومی همدانی، حسین. (1363ش). «رساله‌ای در اثبات هیئت جدید». معارف، ش2، ص117-186.
موسوی، راضیه سادات. (1393ش). تصحیح، ترجمه و شرح مقالۀ دوم از مقصد اول رسالۀ قبلۀ غیاث‌الدین منصور دشتکی. پایان‌نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد. پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران.
نورانی، عبداللّه. (1386ش). مصنفات غیاث‌الدین منصور حسینی دشتکی شیرازی. 2ج. تهران: دانشگاه تهران - انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
Brentjes, S. (2010). “The Mathematical Sciences in Safavid Empire: Questions and Perspectives” in D. Hermann and F. Speziale (eds.) Muslim Cultures in the Indo-Iranian world during the Early-Modern and Modern Periods. Berlin: Klaus Schwars Verlag. pp. 325-402.
Ragep, F.J. (1993). Naṣīr al- Dīn al-Ṭūsī’s Memoir on Astronomy (al-Tadhkira fī ‘ilm al-hay’a). New York.
Rosenfeld, B. A. & E. Ihsanoglu. (2003). Mathematician, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19th C.). Istanbul: IRCICA.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار