تأملی در پیوند موسیقی و صناعات بصری با تکیه بر مفهوم تناسب تألیفی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

محقق/مستقل

چکیده

این نوشتار در سه باب تنظیم شده است. در باب نخست برخی از آرای حکمای مسلمان در باب پیوستگی موسیقی و صناعات بصری آمده است که نشان می‌دهد دست کم در مرتبۀ نظر، می‌توان به وجودی چنین پیوندی قائل بود. در باب دوم مفهوم تناسب تألیفی یا همان تناسب هارمونیک، که رابطه‌ای ریاضی است و قدمت آن دست کم به زمان فیثاغورس باز می‌گردد، به مثابه یکی از روابط مهم در تعیین نسبت‌های موسیقایی معرفی شده و کیفیت ظهور این مفهوم در شماری از منابع درجۀ اول اسلامی بررسی می‌شود. در باب سوم با مقایسۀ قواعد پرسپکتیو و بیان هندسی تناسب تألیفی، نوعی مشابهت میان نظام ادراک چشم و گوش انسان نشان داده شده و با این مقدمه‌، نمونه‌ای از به‌کارگیری تناسب تألیفی در معماری و تزیینات اسلامی معرفی می‌شود تا بابی برای مطالعات آتی در این حوزه گشوده شود

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reflection on the Relationship between Music and the Visual Arts, Based on the Concept of Harmonic Proportion

نویسنده [English]

  • ٍEhsan Rajabi
Researcher/independent
چکیده [English]

This article is formed by three main sections. In the first section, the relationship between music and visual arts is discussed from the viewpoint of some Muslim philosophers, suggesting that such a linkage can be considered at least in terms of theory. In the second section, the mathematical concept of harmonic proportion, dating back to Pythagoras, is introduced as one of the important proportions in determining the musical intervals, and its properties in several Islamic primary sources are discussed thereafter. In the third section, a comparison is made between perspective rules and geometric constructions of harmonic proportion, to declare the similarity between the perception principles of human eye and ear. Consequently, an example of the application of harmonic proportion in Islamic architecture and ornaments is elaborated which may propose new directions for future studies in this field

کلیدواژه‌ها [English]

  • Harmonic Proportion
  • Islamic Aesthetics
  • Music
  • Proportion
  • Visual Arts
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. (۱۳۷۵ش). مقدمه ابن خلدون. ترجمۀ محمد پروین گنابادی. ۲ج. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه. (۱۴۰۵ق). الشفاء (ریاضیات). تصدیر و مراجعه الدکتور ابراهیم مدکور. ۲ج. قم: کتابخانه حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی(ره).
ـــــــــــــ . (۱۳۹۳ش). جوامع علم موسیقی از ریاضیات شفاء. ترجمۀ سید عبدالله انوار. همدان: بنیاد علمی فرهنگی بوعلی سینا.
ـــــــــــــ . (۲۰۰۵م). رساله فی العشق. شرح و تحقیق حسین الصدیق و راویه جاموس. دمشق: دارالفکر.
ـــــــــــــ . (۱۳۸۹ش). قانون در طب. ترجمۀ عبدالرحمن شرفکندی. تهران: سروش.
ابن‌مسکویه، احمد بن محمد. (۱۳۸۱ش). تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق. ترجمه و توضیح علی‌ اصغر حلبی. تهران: اساطیر.
ـــــــــــــ . (۱۴۲۶ق). تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق. تحقیق عماد هلالی. بی‌جا: طلیعة النور.
ابن‌ندیم‌، محمد بن‌ اسحق.(۱۳۸۳ش). الفهرست‌. ترجمۀ محمدرضا تجدد. تهران‌: دنیای‌ کتاب‌.
ابوحیان توحیدی. علی بن محمد. (۱۴۲۴ق). الإمتاع و المؤانسة. تصحیح هیثم خلیفه طعیمی. بیروت: مکتبه العصریه.
اخوان الصفا. (۱۹۹۲). رسایل اخوان الصفاء و خلان الوفاء. تصحیح بطرس البستانی. ۴ج. بیروت: الدار الاسلامیه.
اردلان، نادر و لاله بختیار. (۱۳۸۰ش). حس‌ وحدت‌: سنت‌ عرفانی‌ در معماری‌ ایرانی‌. ترجمۀ حمید شاهرخ. اصفهان: نشر خاک.
افلاطون. (۱۳۶۷ش). دورۀ آثار افلاطون. ترجمۀ محمدحسن لطفی و رضا کاویانی. ۴ج. تهران: انتشارات خوارزمی.
امینی، حسن و ابوذر فرض‌پور ماچیانی. (بهار و تابستان ۱۳۹۴). نسبت تألیفی: تحقیق و تصحیح رسالۀ تألیفیه اثر ابواسحاق کوبنانی. تاریخ علم، دورۀ ۱۳، ش ۱، ص۱-۳۰.
بینش، تقی. (۱۳۷۱ش). سه رسالۀ فارسی در موسیقی (موسیقی دانشنامۀ علایی، موسیقی رسائل اخوان‌الصفا، کنزالتحف). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
پورجوادی، رضا. (اسفند ۱۳۷۵). بحث موسیقی در کتاب اخلاق جلالی. معارف، دورۀ سیزدهم، ش ۳، ص۳۰-۴۲.
حسین، طه. (۱۳۶۳ش). مقدمه. در قمیر یوحنا، اخوان‌الصفا یا روشنفکران شیعه مذهب. ترجمۀ محمدصادق سجادی. تهران: فلسفه.
حلبی، علی اصغر. (۱۳۸۱ش). مقدمه. در تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق. ترجمه و توضیح علی‌ اصغر حلبی. تهران: اساطیر.
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد.(۱۳۴۹ش). اخلاق ناصری. تهران: علمیه اسلامیه.
خوارزمی، محمد بن احمد. (۱۴۲۸ق). مفاتیح العلوم. دراسة و تصدیر عبد الامیر اعسم. بیروت: دار المناهل.
دوانی، جلال‌الدین محمد بن اسعد. (۱۳۹۱ش). اخلاق جلالی. به تصحیح عبداللّه مسعودی آرانی. تهران: اطلاعات.
زرین‌کوب‌، عبدالحسین‌. (۱۳۸۹ش). ارزش‌ میراث‌ صوفیه‌. تهران: امیرکبیر.
سراج‌، حسام‌الدین. (۱۳۹۰ش). از گذر گل تا دل. تهران: کتاب نیستان.
سعید، عصام‌ و عایشه پارمان. (۱۳۷۶ش). نقش‌های‌ هندسی‌ در هنر اسلامی. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران‌: سروش‌ (صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران).
شرف‌الدین علی یزدی. حلل مطرّز. نسخۀ خطی کتابحانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ ثبت ۱۶۸۰۴.
شمس‌الدین آملی، محمد بن محمود. (۱۳۸۱ش). نفایس الفنون فی عرایس العیون. تحقیق ابوالحسن شعرانی. تهران: اسلامیه.
صفی‌الدین‌ ارموی‌، عبدالمومن‌ بن‌ یوسف. (۱۳۸۵ش). رساله‌ شرفیه‌ فی‌النسب ‌‌التألیفیه‌: به همراه چاپ عکس نسخه خطی احمد الثالث، ترجمۀ بابک خضرایی. تهران‌: فرهنگستان‌ هنر جمهوری اسلامی ایران.
عبدالقادر مراغی. (۱۳۸۷ش). جامع‌الالحان. به کوشش بابک خضرایی. ‏‫تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
فارابی، محمد بن محمد. (۱۴۰۸ق). المنطقیات للفارابی. حقّقها و قدّم لها محمدتقی دانش‌پژوه. قم: مکتبهآیه‌الله العظمی المرعشی النجفی.
ـــــــــــــ . (۱۳۷۵ش). کتاب‌ موسیقی‌ کبیر. ترجمۀ آذرتاش‌ آذرنوش‌. تهران‌: پژوهشگاه‌ علوم‌ انسانی‌ و مطالعات‌ فرهنگی‌.
فارمر، هنری جورج. (۱۳۸۷ش). تاریخچه و مبانی موسیقی. ترجمۀ هومان اسعدی. در آرتور اپهام پوپ، سیری در هنر ایران (از دوران پیش از تاریخ تا امروز)، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ج۶: ۳۲۳۷-۳۲۵۲.
فرشته‌نژاد، مرتضی (۱۳۵۶). گره سازی و گره چینی در هنر معماری ایران. تهران: انجمن آثار ملی.
قطب‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود. (۱۳۶۹ش). درة التاج لغرة الدباج به کوشش سید محمد مشکوه. تهران: حکمت.
ـــــــــــــ . (۱۳۸۷ش). رساله موسیقی از درةالتاج. به کوشش نصراللّه ناصح‌پور. ۲ج. ‏‫تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
کرمر، جوئل. (۱۳۷۵ش). احیای‌ فرهنگی‌ در عهد آل‌بویه‌: انسان‌گرایی‌ در عصر رنسانس‌ اسلامی‌. ترجمۀ محمدسعید حنایی‌ کاشانی‌. تهران‌: مرکز نشر دانشگاهی‌.
مصاحب، غلامحسین. (۱۳۷۹ش). حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر: مشتمل بر متون و ترجمۀ فارسی آثار خیام در علم جبر و تحلیل کارهای جبری وی، با مقدمات و حواشی.تهران: انجمن آثار ملی.
نراقی، احمد بن محمد مهدی. (۱۳۷۸ش). معراج‌السّعاده؛قم: هجرت.
نراقی، مهدی بن ابی‌ذر. (۱۳۹۰ش). ترجمۀ متن کامل جامع‌السعادات؛ ترجمۀ کریم فیضی. قم: قائم آل محمد.
نجیب اوغلو، گل‌رو. (۱۳۸۹ش). هندسه و تزیین در معماری اسلامی: (طومار توپقاپی). ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
همایی، جلال‌الدین. (۱۳۴۶ش). خیامی‌نامه. ۲ج. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی.
ـــــــــــــ . (۱۳۳۹ش). «غزل و تحول اصطلاحی آن در قدیم و جدید». یغما، ش ۱۳، ص۷۷-۸۳.
یعقوبی، احمد بن اسحاق. (۱۳۷۱ش). ترجمۀ تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
Akkach, Samer. )2012(. Cosmology and architecture in premodern Islam: an architectural reading of mystical ideas. State University of New York Press, Albany.
Al Faruqi, Lois Ibsen . (1985). “Structural Segments in the Islamic Arts: The Musical ‘Translation’ of a Characteristic of the Literary and Visual Arts.” Asian Music 16(1), pp. 59-82.
Boyer, Carl B. (1968). A History of Mathematics. John Wiley & Sons, Inc.
Heath, Sir Thomas Little. (1981). A History of Greek Mathematics. Courier Corporation.
Mitrović, B., & Djordjević, I. (1990). “Palladio's Theory of Proportions and the Second Book of the “Quattro Libri dell'Architettura”.” Journal of the Society of Architectural Historians, 49(3), pp. 279-292.
Necipoğlu, Gülru. (2017). The Arts of Ornamental Geometry: A Persian Compendium on Similar and Complementary Interlocking Figures. A Volume Commemorating Alpay Özdural. Leiden: BRILL.
ـــــــــــــ . (2015). “The Scrutinizing Gaze in the Aesthetics of Islamic Visual Cultures: Sight, Insight, and Desire.” Muqarnas Online 32(1), pp. 23-61.
Nicumachus. (1926). Introduction to Arithmetic. Translated into English By Martin Luther D'ooge. London: The Macmillan Company.
Özdural, Alpay. (October 1998). “A Mathematical Sonata for Architecture: Omar Khayyam and the Friday Mosque of Isfahan.” Technology and Culture, 39, no.4: pp. 699-715.
ـــــــــــــ . (1995). “Omar Khayyam, Mathematicians, and “Conversazioni” with Artisans.” Journal of the Society of Architectural Historians, 54(1), pp. 54-71
ـــــــــــــ . (1996). “On Interlocking Similar or Corresponding Figures and Ornamental Patterns of Cubic Equations.” Muqarnas, no 13, pp. 191-211.
Panofsky, Erwin. (1995). Meaning in the Visual Arts. Reprint. University of Chicago Press.
Sabra, Abdelhamid I. (1989). The Optics of Ibn Al-Haytham: On Direct Vision Bks.1-3. London: Warburg Institute.
Wittkower, Rudolf. (1998). Architectural Principles in the Age of Humanism. Chichester, West Sussex: Academy Editions.
Wright, Owen. (2004). “The sight of sound.” Muqarnas, no 21, pp. 359–371.