علم عقود ابنیه: کلیدی برای فهم نسبت علم و معماری در جهان اسلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی گروه مطالعات معماری ایران، دانشگاه شهید بهشتی، ایران

2 گروه معماری، دانشکده مهندسی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران

چکیده

علم عقود ابنیه نخستین بار به این نام در ارشاد القاصد ابن اکفانی (سدۀ 8ق) یاد شده است؛ اما تأمل در تعریف و متون منسوب به آن معلوم می‌کند که این علم پیشینه‌ای کهن‌تر دارد. نخستین نشانه‌های آن در احصاء العلوم فارابی و با عنوان «علم ریاست بنا» یافت می‌شود. هیچ متنی از دوران اسلامی به‌دست ما نرسیده است که انتساب به این علم در آن، یا در دانشنامه‌ها، تصریح شده باشد؛ فقط سخن از این است که ابن هیثم و ابوبکر کرجی در این علم تصنیفاتی داشته‌اند. دانشوران احتمال داده‌اند که کتاب‌های این دو مهندس برجسته گم شده باشد؛ اما این احتمال نیز می‌رود که کتاب‌های ایشان به‌خطا به نام علم دیگری، مانند هندسۀ عملی، شهرت یافته باشد. تصور اجمالی‌ای که از موضوع و هدف و کاربرد این علم از منابع اولیۀ طبقه‌بندی علوم به‌دست می‌آید به داوری در بارۀ این کتاب‌ها و شناسایی متون احتمالی دیگر متعلق به علم عقود کمک می‌کند. از این طریق، درمی‌یابیم که بخش مهمی از کتاب اجرائاتِ الحفورِ و الأبنیۀ ابن هیثم، بخش‌هایی از إنباطُ المیاه ابوبکر کرجی، و تمامی رسالۀ مجهول‌المؤلف معروف به رسالۀ اعمال و اشکال در همین علم است. این شناسایی و سپس برررسی محتوای این رساله‌ها تصویر روشن‌تری از علم عقود ابنیه، به منزلۀ علم اصلی مربوط به معماری در نظام علوم دوران اسلامی، به‌دست می‌دهد و اهمیت بررسی آن، مستقل از علم هندسۀ عملی، را آشکار می‌کند. از این بررسی، معلوم می‌شود که این علم فروتر از مرتبۀ علم هندسۀ نظری (که مهندسان نظری یا عالمان هندسه متکفل آن بودند)، و فراتر از علم هندسۀ عملی (که صانعان و بنّایان با آن سروکار داشته‌اند) بوده است و معماران و سربنّایان بدان عالم بوده و در آن مهارت داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

ʿIlm-i ʿUqūd-i Abnīyih; A Key for Understanding of Relation between Science and Architecture n Islamic World

نویسندگان [English]

  • Mehrdad Qayyoomi Bidhendi 1
  • Rouhollah Mojtahedzadeh 2
1 Department of Iranian Architectural Studies and Documentation, Shahid Beheshti University
2 Department of Architecture, Engineering Faculty, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran
چکیده [English]

ʿIlm-i ʿUqūd-i Abnīyih first time is named in ʾIrshād al-Qāṣid from Ibn al-Akfānī; but reflection on primary sources shows this science has older antecedent. There is no text in this science from Islamic period; but be said Ibn al-Haytham and Karajī had have compilations in this science. Primary sources in science classification in Islamic world help us to obtain the clearer concept from this science. Search in this texts shows ʿIlm-i ʿUqūd-i Abnīyih was main science connected to architecture in Islamic sciences. This research defines ʿIlm-i ʿUqūd-i Abnīyih was lower than theoretical geometry and upper than practical geometry.

کلیدواژه‌ها [English]

  • History of science
  • ʿIlm-i ʿUqūd-i Abnīyih
  • Islamic Architecture
ابن اکفانی، محمد بن ابراهیم. (1990م). إرشاد القاصد إلی أسنی المقاصد فی انواع العلوم. تحقیق و تعلیق عبدالمنعم محمدعمر. مراجعه احمد حلمی عبدالرحمن. قاهره: دار الفکر العربی.
ابن حزم، ابومحمد. (1983م). رسائل ابن حزم الأندلسی، اربع جزؤون. تحقیق احسان عباس. بیروت: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر.
ابن سینا، ابوعلی حسین بن عبداللّه. (2011م). منطق المشرقیین؛ و یلیه الأرجوزة المزدوجة فی المنطق. اعتنی به و علّو علیه احمد فرید المزیدی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. دسترس از وبگاه الباحث العربی:
http://www.baheth.info
ابوبکر کرجی، محمد بن‌ حسن حاسب. (1373ش). استخراج آب‌های پنهانی. ترجمۀ حسین خدیوجم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
برگرن، ج. ال. (1373ش). گوشه‌هایی از ریاضیات دورۀ اسلامی. ترجمۀ محمدقاسم وحیدی و علیرضا جمالی. تهران: فاطمی.
تهانوی، محمدعلی. (1996م). کشاف اصطلاحات العلوم و الفنون. ۲ج. تحقیق علی دحروج. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
چیتیک، ویلیام. (1392ش). قلب فلسفۀ اسلامی: در جستجوی خودشناسی در تعالیم افضل‌الدین کاشانی. ترجمۀ شهاب‌الدین عباسی. تهران: مروارید.
رحیمی، غلامحسین. (1387ش). «ترازهای کرجی.» مجلۀ تاریخ علم، ش7، ص۵۵-74.
طاهری، جعفر. (1390ش). «نقش ریاضی‌دانان در معماری به روایت متون دورۀ اسلامی». مجلۀ تاریخ علم، ش۱۰، ص۳۹-65.
طباطبایی، صالح. (1378ش). ابن هیثم: فیزیکدان اسلامی. تهران: روزنه.
نصیرالدین طوسی. (1413ق). اخلاق ناصری. قم: علمیه اسلامیه.
غزالی طوسی، ابوحامد محمد. (1380ش). کیمیای سعادت. ۲ج. تصحیح حسین خدیوجم. تهران: علمی و فرهنگی.
ـــــــــــــ . (2005م). إحیاءُ علومِ الدین. بیروت: دار ابن حزم.
فارابی، ابونصر. (1389ش). احصاء العلوم. ترجمۀ حسین خدیوجم. تهران: علمی و فرهنگی.
فخرالدین رازی، ابوعبداللّه محمد بن عمر. (1394ش). جامع العلوم (جامع ستّینی). تصحیح سیدعلی آل‌داود. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
فراهیدی، خلیل ‌بن ‌احمد. (1409ق). کتاب العین. 2ج. قم: هجرت.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب. القاموس المحیط. دسترس از وبگاه الباحث العربی:
http://www.baheth.info
قربانی، ابوالقاسم و محمدعلی شیخان. (1371ش). بوزجانی نامه: شرح احوال و آثار ریاضی ابوالوفا بوزجانی ریاضی‌دان و منجم بزرگ ایرانی. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
قلقشندی، احمد بن عبداللّه. (بی‌تا). صبح الأعشی فی صناعة الانشاء. ۱۵ج. شرّحه و علّق علیه و قابل نصوصه محمدحسین شمس‌الدین. بیروت: دار الکتب العلمیه.
قنوجی البخاری، صدیق بن حسن خان. (1999م). ابجد العلوم. تحقیق و تصحیح احمد شمس‌الدین. بیروت: دار الکتب العلمیه.
قیومی بیدهندی، مهرداد و روح‌اله مجتهدزاده. (1396ش). «جایگاه مفهوم معماری در نظام طبقه‌بندی علوم مسلمانان در سده‌های نخست هجری: با تکیه بر اندیشه‌های ابونصر فارابی.» مطالعات معماری ایران، ش۱۳، ص۳۳-49.
ـــــــــــــ . و مطهره دانایی‌فر. (۱۳۹۵ش). «مفهوم معماری در برهۀ گذار از دورۀ ساسانیان به دوران اسلامی: درآمدی بر تاریخ مفهومی معماری ایران.» مطالعات معماری ایران، ش۱۰، ص۴۹-۷۲.
کاخانی، احسان. (۱۳۹۵ش). بررسی آراء غزالی در بارۀ معماری با محوریت کتاب إحیاء علوم‌ الدین. پایان‌نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران. استادان راهنما: هادی ندیمی و فاطمه گلدار، استاد مشاور: مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی.
کرامتی، یونس. (۱۳۷۲ش). «ابواسحاق کوبُنانی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـــــــــــــ . (1383ش). «پاپوس». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
ـــــــــــــ . (1392ش). شیفته هندسه زندگی: مروری بر زندگی و آثار ابوالوفا بوزجانی. تهران: همشهری.
کوهکن، رضا. (1382ش). «ابوسعید سجزی ریاضی‌دان و منجم شهیر و برجستۀ ایران در قرن چهارم هجری.» آینۀ میراث، ش21، ص۳۲-۵۲.
مجتهدزاده، روح‌اله. (1397ش). نسبت معماری و علوم در ایران دوران اسلامی: با تأکید بر علوم عملی. رسالۀ دکتری معماری اسلامی. استادان راهنما مهرداد قیومی بیدهندی و مهدی سعدوندی. اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان.
محمد عمر، عبدالمنعم. (1990م). «مباحث التحقیق (نکـ : همین منابع: ابن اکفانی)
مفتونی، نادیا. (1393ش). فلسفه علم دانشمندان مسلمان. تهران: سروش.
میرابوالقاسمی، محمدتقی و محمد محمدباقری. (1382ش). «رساله عبدالرحمن صوفی در باره هندسه پرگاری.» تاریخ علم، ش۱، ص۸۹-۱۴۲.
نجیب‌اوغلو‌، گل‌رو. (1389ش). هندسه و تزیین در معماری اسلامی: طومار توپقاپی. ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران: روزنه.
Allen, Terry. (2004). Islamic Art and the Argument from Academic Geometry. California: Solipsist Press.
Chorbachi, W. K. (1989). “In the Tower of Babel: Beyond Symmetry in Islamic Design.” Computers Math. Applic, vol. 17, No. 4-6, pp. 751-789.
Kheirandish, Elaheh. (2006). “Organizing Scientific Knowledge: The ‘Mixed’ Sciences in Early Classifications.” in Gerhard Endress (ed.), Organizing Knowledge: Encyclopedic Activities in the Pre-Eighteenth Century Islamic World. Leiden, Boston: Brill. pp. 135-154.
ـــــــــــــ. (2017). “An Early Tradition in Practical Geometry: The Telling Lines of Unique Arabic and Persian Sources.” The Arts of Ornamental Geometry; A Persian Compendium on Similar and Complementary Interlocking Figures. Ed. by Gulru Necipuglu. Leiden, Boston: Brill. pp 79-144.
Treiger, Alexander. (2011). “Al-Ghazalı’s Classifications of the Sciences and Descriptions of the Highest Theoretical Science.” Dîvân. Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 16.1 (30), pp. 1-32.
Necipoğlu, Gülru (ed.). (2017). The Arts of Ornamental Geometry: A Persian Compendium On Similar and Complementary Interlocking Figures. Boston: Brill.
ـــــــــــــ. (2017). “Ornamental Geometries: A Persian Compendium at the Intersection of the Visual Arts and Mathematical Sciences.” The Arts of Ornamental Geometry: A Persian Compendium on Similar and Complementary Interlocking Figures. Leiden & Boston: Brill. pp. 11-78.
Saliba, George. (1999). “Artisans and Mathematicians in Medieval Islam.” Journal of the American Oriental Society, 119 (4), pp. 637-645.