تولد مدرسه در ایران: روایت تاریخی از ظهور آموزش و پرورش مدرن در جامعۀ ایرانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری جامعه شناسی، دانشگاه تهران

چکیده

این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤال بوده است که مدارس به شکل امروزی از چه دورۀ تاریخی در ایران شکل گرفتند؟ این مدارس در بستر چه شرایط اجتماعی و فرهنگی ظهور کردند و در پی پاسخ به چه نیازهایی بودند؟ این پژوهش با مطالعه و تحلیل اسناد و منابع تاریخی انجام گرفته است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که تغییر از نظام آموزش مکتب‌خانه‌ای به نظام مدرسه محور در ایران، حکایت از تغییرات انقلابی در بینش‌ها، روش‌ها و جهان‌بینی‌های آموزشی در ایران داشت. نخستین بار، احساس نیاز به مدارس جدید بعد از جنگ‌های ایران و روس پیش آمد. برای اولین بار در این دوران بود که اندیشۀ عقب‌ماندگی ایرانیان به شدیدترین شکل ممکن یعنی امپریالیسم نظامی و از دست دادن سرزمین توسط قوای روس، خود را نشان داد. تا پیش از آن هدف مکتب‌خانه‌ها، آموزش الفبا در حد روخوانی قرآن و تعلیم شرعیات بود. آموزش مکتب‌خانه‌ای برای آبادکردن آخرت بود و نه دنیا. آنها به کار توسعۀ مادی زندگی نمی‌آمدند. بسیاری از کودکان بعد از سال‌ها تحصیل در مکتب‌خانه‌ها حتی نمی‌توانستند یک نامه بنویسند. مدارس جدید که ریشه‌های غربی داشتند مسیری برعکس رفتند. آنها برای توسعۀ زندگی مادی خلق شده بودند. دروس جدید که مهارت‌های زندگی مادی را تقویت می‌کرد همگی برای اولین بار با ظهور مدارس نوین وارد برنامۀ درسی شد. در نهایت، جامعۀ ایرانی که در اواخر دوران قاجار در مسیر توسعه قرار گرفته بود نظام آموزش مکتب‌خانه‌ای را که نهادی ضد توسعه بود فرونهاد و به‌تدریج نظام آموزش مدرسه‌ محور را که مهارت‌های زندگی مادی را توسعه می‌داد به جای آن نشاند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Birth of the School in Iran; Historical Narrative of the Emergence of Modern Education in Iranian Society

نویسنده [English]

  • Mohammad Hosein Sharifi Saei
PhD of Sociology, University of Tehran.
چکیده [English]

This research has sought to answer the question of what historical period were schools formed in the present form in Iran? Under what social and cultural conditions did these schools emerge? This research has been done by studying and analyzing historical documents and sources. The findings of this research showed that the change from the traditional education system (maktab) to the school-based system in Iran indicated revolutionary changes in educational insights, methods, and worldviews in Iran. The first need for new schools was formed after the Iran-Russia wars. It was for the first time during this period that the idea of the backwardness of Iranians in the strongest possible form, i.e. military imperialism and the loss of the best lands of Iran by the Russian forces, showed itself. Before that, the purpose of the maktab was to teach the alphabet, recite the Quran, and teach religion. Traditional education (maktab) was for the development of the hereafter, this world. They did not lead to the material development of life. The new schools that had western roots went the opposite way. They were created for the development of material life. New courses that strengthened material life skills were all included in academic courses for the first time with the emergence of new schools. Finally, the Iranian society, which was on the path of development at the end of the Qajar era, overthrew the traditional education system, which was an anti-development institution, and gradually replaced it with a school-based education system that developed material life skills.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dār al-Funūn
  • Education
  • elementary school
  • Historical Sociology
  • Qajar era
  • School

مراجع

آجودانی، ماشالله. (1386ش). مشروطۀ ایرانی. تهران: نشر اختران.
آخوندزاده، فتحعلی. (1328ق). مکتوبات. نسخۀ خطی شمارۀ 40072-5 کتابخانۀ ملی ایران.
آدمیت، فریدون. (1340ش). فکر آزادی و مقدمۀ نهضت مشروطیت. تهران: انتشارات سخن.
آرشیو برخط «دنیای زنان در عصر قاجار» وابسته به دانشگاه هاروارد، از مجموعۀ «مه‌لقا ملاح»: سندهای شمارۀ 1A14129 و 59A14129، خرداد 1393.
نشانی بازیابی: http://www.qajarwomen.org
آفاری، ژانت. (1377ش). انجمن‌های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه. ترجمۀ جواد یوسفیان. تهران: نشر کتابسرا.
آفاری، ژانت. (1385ش). انقلاب مشروطه ایران: 1285 – 1290. ترجمۀ رضا رضایی. تهران: نشر بیستون.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1367ش). مرآت البلدان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
افضل‌الملک، غلامحسین. (1361ش). افضل التواریخ. به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران.
الگود، سیریل. (1352ش). تاریخ پزشکی ایران از دورۀ باستان تا سال 1934. تهران: انتشارات اقبال.
انصاف‌پور، غلامرضا. (1346ش). قدرت و مقام زن در ادوار تاریخ. تهران: نشر کانون کتاب.
بامداد، بدرالملوک. (1347ش). زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید. تهران: ابن سینا.
بروگش، هینریش. (1374ش). در سرزمین آفتاب؛ دومین سفرنامه هینریش بروگش. ترجمۀ مجید جلیلوند. تهران: نشر مرکز.
بزرگ امید، ابوالحسن. (1335ش). از ماست که بر ماست؛ محتوی خاطرات و مشاهدات ابوالحسن بزرگ امید. تهران: چاپ پیروز.
تاج السلطنه. (1353ش). خاطرات تاج السلطنه. به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران.
تقی‌زاده، سیدحسن. (1379ش). زندگی طوفانی؛ خاطرات سیدحسن تقی‌زاده. به کوشش عزیزالله علیزاده. تهران: انتشارات فردوس. 
جمال‌زاده، محمدعلی. (1378ش). خاطرات سید محمدعلی جمال‌زاده. به کوشش ایرج افشار و علی دهباشی. تهران: انتشارات سخن.
دالمانی، هانری رنه. (1378ش). از خراسان تا بختیاری. ترجمۀ غلامرضا سمی. تهران: نشر طاوس.
دولت‌آبادی، یحیی. (1362ش). حیات یحیی. تهران: انتشارات عطار.
دیولافوا، مادام ژان. (1371ش). ایران، کلده و شوش. ترجمۀ علی محمد فره‌وشی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
راوندی، مرتضی. (2535). زندگی روزمره ایرانیان در خلال روزگاران. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر؛ مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی.
رشدیه، فخرالدین. (1370ش). زن‍دگ‍ی‍ن‍ام‍ه‌ پ‍ی‍ر م‍ع‍ارف‌ رش‍دی‍ه‌: ب‍ن‍ی‍انگ‍ذار ف‍ره‍ن‍گ‌ ن‍وی‍ن‌ ای‍ران‌. تهران: نشر هیرمند.
رضوانی، محمد اسماعیل. (1345ش). انقلاب مشروطیت ایران. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسۀ انتشارات فرانکلین.
ژوبر، پیر. (1322ش). مسافرت به ارمنستان و ایران. ترجمۀ محمود هدایت. تهران: شرکت چاپخانۀ تابان.
شمیم، علی اصغر. (1387ش). ایران در دوره سلطنت قاجار. تهران: انتشارات بهزاد.
شیل، لیدی مری. (1368ش). خاطرات لیدی شیل. ترجمۀ حسین ابوترابیان. تهران: نشر نو.
صدیق. عیسی. (1340ش). یادگار عمر؛ خاطراتی از سرگذشت دکتر عیسی صدیق. تهران: شرکت سهامی طبع کتاب.
صدیق، عیسی. (1355ش). دورۀ مختصر تاریخ فرهنگ ایران. تهران: شرکت سهامی طبع کتاب.
فوران، جان. (1382ش). مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران. ترجمۀ احمد تدین. تهران: انتشارات رسا.  
قویمی، فخری. (1352ش). کارنامۀ زنان مشهور ایران از قبل از اسلام تا عصر حاضر. تهران: وزارت آموزش و پرورش.
کرزن، جرج. (1373ش). ایران و قضیه ایران. ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کرمانی، میرزاآقاخان. (1325ق). صدخطابه. نسخۀ خطی شمارۀ 31561-5 کتابخانۀ ملی ایران.
کرمانی، ناظم‌الاسلام. (1376ش). تاریخ بیداری ایرانیان. به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی. تهران: نشر پیکان.
کرمانی، ناظم‌الاسلام. (1387ش). تاریخ بیداری ایرانیان. تهران: انتشارات امیرکبیر.
کسروی، احمد. (1324ش). خواهران و دختران ما. تهران: چاپخانه تابان.
کسروی، احمد. (1363ش). تاریخ مشروطه ایران. تهران: انتشارات امیرکبیر.
کولیور رایس، کلارا. (1383ش). زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان. ترجمۀ اسدالله آزاد. تهران: نشر کتابدار.
محبوبی اردکانی، حسین. (1357ش). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. ج1. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مراغه‌ای، زین‌العابدین. (1909م). سیاحتنامه ابراهیم بیگ. ج3. کلکلته: مطبع حبل المتین.
مستشارالدوله، یوسف بن کاظم تبریزی. (1287ق). رسالۀ موسوم به یک کلمه. نسخۀ خطی شمارۀ 16512-6 کتابخانۀ ملی.
مستوفی، عبدالله. (1343ش). شرح زندگانی من یا ت‍اری‍خ‌ اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ و اداری‌ دوره‌ ق‍اج‍اری‍ه‌ تهران: انتشارات زوار.
ملاح، نرجس مهرانگیز. (1385ش). از زنان پیشگام ایرانی: افضل وزیری دختر بی‌بی خانم استرآبادی. تهران: نشر شیرازه.
ملک‌زاده، مهدی. (1383ش). تاریخ انقلاب مشروطیت (جلد اول تا سوم). تهران: انتشارات سخن.
ناهید. عبدالحسین. (1360ش). زنان ایران در جنبش مشروطه. تبریز: نشر احیا.
نشریه (روزنامه) مجلس. (1285ش). شماره 6.
نشریه ایران نو. (1327ق). شمارۀ 69.
نشریه ایرانشهر. (1302ش). شمارۀ 2.
نشریه تربیت. (1325ق). شمارۀ 433.
نشریه تمدن. (1325ق). شمارۀ 12.
نشریه زبان زنان. (1338ق). شماره‌های 9 و 12.
نشریه شکوفه. (1333ق). شمارۀ 3؛ (1344ق). شمارۀ 11.
نشریه عالم نسوان. (1302ش). شمارۀ 1.
نشریه نسوان وطن‌خواه ایران. (1302ش). شمارۀ3.
ویلز، چارلز جیمز. (1368ش). ایران در یک قرن پیش (سفرنامۀ دکتر ویلز). ترجمۀ غلامحسین قراگوزلو. تهران: نشر اقبال.
هدایت مخبرالسلطنه، مهدی قلی خان. (1329ش). خاطرات و خطرات. تهران: شرکت چاپ رنگین.
یغمایی، اقبال. (1348ش). مدرسۀ دارالفنون. مجله یغما، 22 (4): 220-223.
 
 
References
Castellsagué, A., Carrasco, S. (2020). Development, education and gender: challenging the empowerment rhetoric from an ethnographic study in rural Nepal. Ethnography and Education, 16 (1): 92-108.
Craft, A., Cremin, T., Hay, P., Clack, J. (2014). Creative primary schools: developing and maintaining pedagogy for creativity. Ethnography and Education, 9 (1): 16-34.
Crossley, M. (2008). The advancement of educational research in small states. Comparative Education, 44 (2): 247–54.
Ozturk, I. (2001). The Role of Education in Economic Development: A Theoretical Perspective. Journal of Rural Development and Administration, 1: 39-47.
Zhou, D. (2021). Explore the notion of education for sustainable development in early childhood education in China. undefined series for scimag, 15 (1): 77-90.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار