شناخت طلق در آثار دورۀ اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی بنیاد دائرةالمعارف اسلامی

چکیده

طَلق با نام انگلیسی Talc، کانی هیدرات سیلیکات منیزیوم با فرمول شیمیایی Mg3Si4O10(OH)2 از سیلیکات‌های ورقه‌ای و نرم‌ترین کانی شناخته شده است. این کانی جلایی مرواریدی دارد، در لمس، چرب به‌نظر می‌رسد و در برابر حرارت مقاوم است. در عین حال نام طلق به سنگهای غنی از این کانی نیز اطلاق می‌شود. حکمای دورۀ اسلامی مواد مختلفی را با نام طلق می‌شناخته‌اند که با توجه به شرحشان، با کانی‌های موسکوویت و کائولینیت از گروه میکا؛ آزبست، پنبۀ نسوز یا پنبۀ کوهی از سیلیکات‌های زنجیره‌ای؛ و نوعی سنگ گچ از گروه سولفات‌ها، و نیز نوعی سنگ دگرگونی قابل تطبیق‌اند. هدف این مطالعه بررسی هر یک از این موارد، و چرایی و چگونگی مطابقت یا خلط آنها با طلق است. وصف محمد‌ بن زکریا رازی (251-313ق) از طلق به شفافیت، درخشندگی و تورّق آن به‌دنبال ضربه، قابل انطباق با موسکوویت است که سطح کلیواژ قاعده‌ای و کاملی دارد. رازی در جای دیگری طلق تورّق‌پذیر قبرس را از نوع سنگ گچ دانسته‌است. در دیگر آثار دورۀ اسلامی نیز طلق یا نوعی از آن را گاه با گچ یکی دانسته یا وجود آن را در معادن سنگ گچ گزارش کرده‌اند. آزبست و کائولینیت کانی‌های‌ دیگری هستند که قدمت یا خاستگاه خلط آنها با طلق در آثار دورۀ اسلامی به ترجمه‌های عربی نوشته‌های دیوسکوریدس (داروشناس یونانی سدۀ نخست میلادی) بازمی‌گردد. شرح روش فرآوری طلق برای عایق‌سازی کشتی‌ها در برابر آتش، و شفافیت، چرب نبودن، گدازناپذیری و نسوز بودن، مجموعه‌ای از ویژگی‌های آن در آثار متأخر دورۀ اسلامی است که قابل انطباق با سنگ‌های غنی از طلق است؛ سنگ‌هایی که خود محصول دگرگونی سنگ‌های آذرین غنی از منیزیوم هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Talc Recognition in Islamic Scholars’ Essays: from Muscovite to Asbestos

نویسنده [English]

  • Marzie Kazemi
Department of History of Sciences Encyclopaedia of the World of Islam Tehran Iran
چکیده [English]

Talc as a hydrated magnesium silicate is the softest, pearly luster, heat-resistant mineral, which belongs to the clay group of phyllosilicates, with the chemical formula Mg3Si4O10(OH)2. Muslim scholars knew four different kinds of minerals as Talc, whose descriptions might correspond to micas’ phyllosilicates namely Muscovite and Kaolinite, calcium sulfate or Gypsum, and inosilicate Asbestos as well. Some metamorphic Talc-rich schists, such as steatite or soapstone have been also called Talc in Muslim mineralogist al-Tifashis’ treatise. The goal of this paper is to estimate the above-mentioned minerals from both historical and mineralogical views carefully and to determine how and why these minerals and stones have been confused with talc by some prominent Muslim scholars, looking back to ancient Greek and Latin texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Asbestos
  • Gypsum
  • Islamic mineralogy
  • Kaolinite
  • Muscovite
  • Talc

مراجع

ابن‌بیطار. (1291). الجامع لمفردات الأدویة و الأغذیة، بولاق.
ابن‌سینا. (1408ق/1987م). القانون فی الطب. چاپ ادوار قش. بیروت: مؤسسه عزّالدین للطباعة و النّشر.
ابوحیّان توحیدی. (بی تا). الامتاع و المؤانسة، چاپ احمد امین و احمد الزین. بیروت: دار مکتبة الحیاة.
ابوریحان بیرونی. محمد بن‌احمد (1374ش). الجماهر فی الجواهر، چاپ یوسف الهادی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
همان. (1383ش). ترجمۀ باقر مظفرزاده، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نشر آثار.
ادّی شیر. (1908). کتاب الالفاظ الفارسیة المعرّبة. بیروت: مکتبة الکاتولیکیّة للأباء الیسوعیین.
ارسطو. (1912). کتاب الأحجار لأرسطاطالیس، ترجمه ابن سرافیون، در:
Aristotle, Das steinbuch des Aristoteles, ed. & tr. Julius Ruska, Heidelberg: Carl Winter's Universitätsbuchhandlung.
امام شوشتری. محمد علی. (1347ش). فرهنگ واژه های فارسی در زبان عربی، تهران: انجمن آثار ملی.
بن‌مراد. ابراهیم. (1985). المصطلح الأعجمیّ، فی کتب الطّبّ و الصَّیدلة العربیَّة، بیروت: دارالغرب الاسلامی.
تیفاشی. احمد‌ بن‌یوسف. (1977). کتاب الأزهار الأفکار فی جواهر الأحجار، چاپ محمد یوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
جوهری نیشابوری. محمد بن‌ابی‌البرکات. (1383ش). جواهرنامۀ نظامی، چاپ ایرج افشار  با همکاری محمد رسول دریاگشت، تهران: میراث مکتوب.
دیوسکوریدس. پدانیوس. (1952). هیولی الطب فی الحشائش و السموم، ترجمۀ اصطفن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چاپ سزار ا. دوبلر و الیاس ترس. تطوان: دار الطباعة المغربیة.
همو. (1383ش). الحشائش، ترجمۀ عربی مهران‌بن‌ منصور‌بن مهران، تصویر نسخه خطی کتابخانۀ کاخ گلستان. تهران: دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران.
رازی. محمد‌‌بن ‌زکریا. (1371ش). کتاب الاسرار، یا، رازهای صنعت کیمیا، ترجمه و چاپ حسنعلی شیبانی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
همو. (1343). کتاب الأسرار و سر الأسرار با تجارب شهریاری شهریار بهمنیار پارسی. چاپ محمد تقی دانش‌پژوه. تهران: کمیسیون ملی یونسکو، چاپخانه حیدری.
همو. علل المعادن. نسخۀ شمارۀ OR. 13006 کتابخانۀ بریتانیا. رسالۀ هشتم.
غافقی. احمد‌بن ‌محمد.  کتاب فی الادویة المفردة، نسخۀ خطی نیمۀ اول کتاب، کتابخانۀ اوسلر، دانشگاه مک گیل.
کاظمی، مرضیه. (1401ش). «طلق»، در دانشنامۀ جهان اسلام، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
مقدسی. محمد‌بن احمد. (1877). کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم، چاپ دخویه. لیدن: بریل.
نصیرالدین طوسی. محمد‌بن محمد. (1348ش). تنسوخ نامۀ ایلخانی، چاپ مدرس رضوی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
یاقوت حموی (1965). کتاب معجم البلدان. چاپ فردیناند ووستنفلد. طهران: مکتبة الأسدی.
Deer. William Alexander, Howie Robert A. and Zussman Jack. (1966). an introduction to the rock-forming minerals, Harlow, New York.
Dioscorides. Pedanius. (1934). The Greek herbal of Dioscorides, tr. John Goodyer, 1655, ed. Robert T. Gunther, London: Oxford University Press.
Ibn al Baytar. (1881) Traite des Simples, vol.2, tr. by: Lucien Leclerc, Paris.
Klein. Cornelis and Hurlbut. Cornelius S. (2000). Manual of mineralogy. Tehran.
Liddell. Henry George, and Scott. Robert. (1996) A Greek-English Lexicon. Oxford: Clarendon Press.
Manutchehr-Danai. Mohsen. (2005). Dictionary of gems and gemology, 2nd extended and revised edition, Regensburg.
Plinius/Pliny [the Elder]. (1952, repr. 1968). Natural history, vol. 9, with an English translation by. H. Rackham, Massachuseets.
Ross. M., and Nolan. R.P., 2003, History of asbestos discovery and use and asbestos-related disease in context with the occurrence of asbestos within ophiolite complexes Ophiolite concept and the evolution of geological thought. ed by: Dilek, Y. and Newcomb, S., Boulder (Special paper 373, pp.:447–470). Colorado, Geological Society of America. Doi: 10.1130/0-8137-2373-6.447.
Sezgin. Fuat. (1967), Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden: E. J. Brill.
Strabo. (1961). The Geograpgy, with an english translation by Horace Leonard Jones, London.
Theophrastus. (1956). On stones, introduction, Greek text, English translation, and commentary [by] Earle R. Caley and John F. C. Richards. Columbus: Ohio.
idem. (1774). Theophrastus's history of stones, with an English version and notes, including the modern history of the gems described by that author and of many other native fossils..., tr. & ed. by J. Hill, London.
Vullers. Ioannis Augusti. (1855). Lexicon Persico-Latinum Etymologicum. London: Oxford University Press.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار