روش‌های ترسیمی (آنالما) برای تعیین جهت قبله در زیج یمینی و مقایسۀ آن‌ها با روش‌های موجود در آثار حبش حاسب و ابوریحان بیرونی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران

چکیده

یکی از مهم‌ترین موضوعات در نجوم دورۀ اسلامی قبله و قبله‌یابی بوده است. با توجه به اهمیت این موضوع دانشمندان این دوره با توصیف‌های هندسی و تعریف‌های ریاضی، روش‌های مختلف ریاضی، مثلثاتی و ترسیمی برای تعیین تقریبی یا دقیق جهت قبله عرضه ‌کردند. در بیشتر زیج‌های دورۀ اسلامی نیز به این موضوع پرداخته شده است. زیج‌ها آثار کاربردی نجوم دورۀ اسلامی هستند که عمدتاً شامل جدول‌های نجومی و توضیحاتی در بارۀ روش استفاده از آن‌ها می‌شوند. به طور معمول در کنار مطالب نجومی زیج‌ها، چندین روش برای تعیین جهت قبله عرضه می‌شد، یکی از رایج‌ترین آن‌ها، روشی مثلثاتی منسوب به روش زیج‌ها است. از دقیق‌ترین روش‌های تعیین جهت قبله، روش آنالما است. به آن دسته از روش‌های هندسۀ توصیفی که در آن مسألۀ سه بعدیِ سطح کره روی صفحه ترسیم و حل می‌شوند «آنالما» می‌گویند. منجمان دورۀ اسلامی با تعیین زاویۀ انحراف قبلۀ محلی روی کرۀ زمین و سپس کرۀ آسمان و تسطیح آن روی دایره، آنالما‌هایی به منظور یافتن جهت قبله عرضه کردند که در برخی از زیج‌ها نیز به آن پرداخته شده است. در زیج یمینی، دومین زیج فارسی شناخته‌شده از لحاظ قدمت، در کنار روش‌های معمول زیج‌ها برای تعیین قبله، دو آنالما هم آمده است. این مقاله پس از بررسی و ترسیم آنالماهای زیج یمینی، به مقایسۀ آن‌ها با آنالماهای موجود در آثار حبش حاسب و ابوریحان بیرونی می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Comparison between Zīj-i Yamīnī’s Analemma for the Determination of the Qibla Direction with the Works of Ḥabash al-Ḥāsib and al-Bīrūnī

نویسنده [English]

  • Maedeh Hosseinzadeh
University of Tehran Institute for the History of Science
چکیده [English]

Determining Qibla direction was one of the most popular topics in Islamic astronomy. Muslim astronomers have proposed various methods to determine Qibla, approximate or accurate. One of the most accurate methods for determining Qibla is approximate or accurate. One of the most accurate methods was the Analemma technique. This method turns the three-dimensional problem of the sphere (Earth or celestial sphere) into a two-dimensional plane through a geometrical construct to facilitate the question. In Zīj-i Yamīnī, the second oldest known Persian Zīj composed by Mūḥammad ibn Abū Naṣr al-Ḥaqāyiqī in the 12th century AD, two analemma models for the determination of the Qibla direction are proposed. In this paper, two models are first discussed and completely drawn, then they are compared with other analemma models mentioned in the works of Ḥabash al-Ḥāsib and al-Bīrūnī

کلیدواژه‌ها [English]

  • Analemma
  • al-Bīrūnī
  • Qibla
  • Ḥabash al-Ḥāsib
  • Zīj-i Yamīnī

مراجع

الحقایقی، محمد بن علی. (1400ش). زیج یمینی. تصحیح ‌محمد باقری‌ و مائده حسین زاده. تهران: میراث مکتوب.
بیرونی، ابوریحان. «قانون مسعودی.» استانبول: کتابخانۀ سلیمانیه Carullah1498.
بیرونی، ابوریحان. (2002م). قانون مسعودی. تصحیح عبدالکریم سامی الجندی. ج 2. 3 جج. بیروت: دارالکتاب العلمیه.
بیرونی، ابوریحان. (1352ش). تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن. ترجمۀ احمد آرام. تهران: دانشگاه تهران.
دیوید کینگ. (۱۳۸۴ش). قبله‌یابی در اسلام. ترجمۀ حسین ناهید.اصفهان: خانۀ ریاضیات اصفهان و تهران: فاطمی.
حسین­زاده، مائده. (1401ش). گاهشماری و جغرافیای ریاضی در زیج یمینی: شرح فصل­های اول، سوم و چهارم. پایان­نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد تاریخ علم، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران.
قلندری، حنیف. (1400ش). «تعیین خط نصف‌النهار بر اساس کتاب منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک نوشتۀ عبدالجبار خرقی (سدۀ 6ق/12م).»  تاریخ علم، (1) 19، ص135-156.
کندی، ادوارد استوارت. (1374ش). پژوهشی در زیج‌های دورۀ اسلامی. ترجمۀ ‌محمد باقری‌. تهران: علمی و فرهنگی.
کندی، ای. اس و یوسف عید. (1396ش). «نامه­ای از ابوریحان بیرونی: آنالمای حبش حاسب برای یافتن جهت قبله.» ترجمۀ راضیه سادات موسوی. میراث علمی اسلام و ایران، سال ششم، شمارۀ دوم، پیاپی 12. 4-13.
معصومی همدانی، حسین و محمد علی مولوی. (1383ش). «بطلمیوس»، دایره المعارف بزرگ اسلامی. ج 12. تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی. ص251-261.
موسوی، راضیه سادات.( 1393ش). تصحیح، ترجمه و شرح مقالۀ دوم از مقصد اول رسالۀ قبلۀ غیاث الدین منصور دشتکی. پایان‌نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد تاریخ علم، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران.
هوخندایک،­ یان پ. (1391ش). «اسرار قبله‌نماهای اصفهان.» ترجمۀ صمد فرخ نهاد. میراث علمی اسلام و ایران، سال اول، شماره اول، ص ۲۱-۳۵.
Al‐Bīrūnī. (1967). Kitāb Taḥdīd al-Amākin. Translated by Jamil Ali. Beirut: American University of Beirut.
Berggren, J. L. )1980(. “Four Analemas for the Qibla”. Journal for the History of Arabic Science 4(1): 49–80.
Berggren, J. L. (1985). “The Origins of Al‐Bīrūnī‘s ‘Method of the Zījes.” Centrus 28, no.1: 1-16.
Carandell, J. (1984). “An Analemma for the Determination of the Azimuth of the Qibla in the Risāla fī ʿilm al-ẓilāl of Ibn al-Raqqām”, Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1:61-72.
Drachmann, A.G. (1972). ”Hero of Alexandria”. Dictionary of Scientific Biography. Vol: 6. New York: Charles Schribner's Sons.
Kennedy, E. S. (1973). A Commentary upon Bīrūnī’s Kitāb Taḥdīd al-Amākin. Beirut: American University of Beirut.
Kennedy, E. S., and Yusuf Id. (1974). “A Letter of Al-Bīrūnī Ḥabash al-Ḥāsib’s Analemma for the Qibla”. Historia Mathematica 1(1): 3–11.
King, D. (1999). World-Maps for Finding the Direction and Distance to Mecca: Innovation and Tradition in Islamic Science, London: Al-Furgan Islamic Heritage Foundation.
King, D. (1996)“Astronomy and Islamic Society: Qibla, Gnomonics and Timekeeping.” Encyclopedia of the History of Arabic Science 1 129–84.
Neugebauer, O. (1975). A History of Ancient Mathematical Astronomy, 3 vols. New York: Springer-Verlag.
Sidoli, N. (2005). “Heron's Dioptra 35 and Analemma Methods: An Astronomical Determination of the Distance between Two Cities”. Centaurus 47(3): 236-258.
Sidoli, N. (2020). “Mathematical Methods in Ptolemy’s Analemma”. Ptolemy’s Science of the Stars in the Middle Ages. Volume 1 of Ptolemaeus Arabus et Latinus studies. Belgium: Brepols. 35-77.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار