کتابِ المرشد فی طب العینِ محمّد‌بن قسّومِ غافقی و منابعِ بخش چشم‌پزشکی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه تاریخ علم- بنیاد دایره المعارف اسلامی

چکیده

کتاب المرشد فی طب العین اثر محمّد‌بن قسّوم غافقی و به زبان عربی است که در سدۀ ششم قمری و در شش مقاله نگاشته شده است. غافقی در ابتدای این کتاب، آثار چشم‌پزشکی پیشین را نقد کرده و هدف خود را از نگارش آن، تهیۀ کتابی جامع دانسته که هر آنچه در چشم‌پزشکی از علم و عمل مورد نیاز است، در بر داشته باشد. او در المرشد علاوه بر مباحث چشم‌پزشکی به مواردی چون اخلاق پزشکی، وصایای بقراط و شرافت صناعت طب پرداخته‌است. غافقی در این کتاب به تجربیات خود در چشم‌پزشکی در مالقه و قرطبه اشاره کرده‌است. او از منابع متعددی گاه با ذکر ماخذ و گاه بدون یاد کردن از آن‌ها بهره برده‌است. از این میان می‌توان به المنتخب من علم العینِ عمّار موصلی و تذکرة الکحّالینِ علی‌بن عیسی کحّال اشاره کرد. بررسی منابع این اثر به طور کامل صورت نگرفته‌است. هدف این پژوهش دستیابی به برخی منابع موجود در این کتاب در مبحث چشم‌پزشکی است. برای این منظور سه اثر مهم چشم‌پزشکی دورۀ اسلامی شامل کتاب العشر مقالات فی العین منسوب به حنین‌بن اسحاق، المنتخب من علم العینِ عمّار موصلی و تذکرة الکحّالینِ علی‌بن عیسی کحّال مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاکی از تطابق بخش‌هایی از این اثر با المنتخب و به ویژه تذکرة الکحّالین است که غافقی بدون ذکر مأخذ از آنها بهره برده‌است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Kitāb al-Murshid fī al-Ṭibb al-ʿayn and the References of its Ophthalmology Section

نویسنده [English]

  • Sara Farzpourmachiani
Department of History of science- Encyclopaedia Islamica Foundation
چکیده [English]

Kitāb al-Murshid fī al-ṭibb al-ʿayn is written by Muḥammad ibn Ghassūm al-Qhāfiqī in Arabic in the sixth century and six articles. Qhāfiqī has criticized the previous books of ophthalmology. He explained that he aimed to write a complete book including all of knowledge about ophthalmology in science and operation. He has written issues such as medical ethics, the commandments of Hippocrates, and the honor of the medical industry in addition to ophthalmology. He has expressed about his experiences in ophthalmology in Malaga and Córdoba. He has used various books that sometimes mentioned the references and sometimes without them such as Kitāb al-muntakhab fī ʿilm al-ʿayn from Ammar al-Mawṣilī, Tadhkirat al-kaḥḥālīn from ʿAlī ibn ʿĪsā al-Kaḥḥal. The study of references in this book is not completed. In this study Ashar Maghālāt fī al-ʿayn ascribe to Ḥunain ibn Isḥāq, Tadhkirat al-kaḥḥālīn by ʿAlī ibn ʿĪsā al-Kaḥḥal and al-muntakhab by al-Mawsili is researched. The aim of this study is finding some references of this book in part of ophthalmology. The results show that there is the similarity between al-Murshid and al-muntakhab and Tadhkirat al-kaḥḥālīn, specially Tadhkirat al-kaḥḥālīn.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ʿAshara Maqālāt fī al-ʿayn
  • al-muntakhab fī ʿilm al-ʿayn
  • Tadhkirat al-kaḥḥālīn
  • Muḥammad ibn Ghassūm al-Qhāfiqī
  • al-Murshid fī al-ṭibb al-ʿayn

مراجع

ابن ابی اُصَیبعه، احمد بن قاسم، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء، چاپ امرؤالقیس بن طحّان [آوگوست مولر]، قاهره 1299 / 1882 در الطب الاسلامی، فرانکفورت 1416/1995؛
رضوی برقعی. حسین (1387). «رساله­های چشم­پزشکی» در چشم/چشم­پزشکی در دانشنامۀ جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
حاجی­خلیفه. مصطفی­بن عبدالله (1402/1982). کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بیروت: دارالفکر.
حسن. حسن علی (1979). «طب العیون عند العرب» در الباحث، ش5 و 6.
حمیری. محمد­بن عبدالمنعم (1984). روض المعطار فی خبر الأقطار. مصحح: احسان عباس. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
حنین بن اسحاق (1928).کتاب العشر مقالات فی العین. چاپ ماکس مایرهوف. قاهره: المطبعة الأمیریة بالقاهرة.
شریعت­پناهی. ماهیار (1394). «اصول و تکنیک­های شکافتن چشم در جراحی دورۀ اسلامی (از قرن دوم تا دوازدهم هجری) در فصلنامه تاریخ پزشکی. سال هفتم. ش 24.
شریعت پناهی. ماهیار (1395). «پژوهشی در اصول جراحی چشم بر اساس کتاب المرشد فی طب العین غافقی» در فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی. سال هفتم. ش 22.
علی بن عیسی کحّال (1383 / 1964). تذکرة الکحّالین. چاپ غوث محیی الدین قادری شرفی. حیدرآباد دکن: دائرة المعارف العثمانیة. افست تهران: موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل دانشگاه علوم پزشکی ایران.
عمار موصلی. عمار­بن علی (1411 / 1991). المنتخب من علم العین و علاجها. چاپ محمد روّاس قلعه­جی و محمد ظافر وفائی در ثابت بن قُرّه، البصر و البصیرة فی علم العین و عللها و مداواتها. چاپ محمد روّاس قلعه­جی و محمد ظافر وفائی. ریاض: شرکة العبیکان.
غافقی. محمد­بن قسوم­بن اسلم (1987). المرشد فی طب العین. چاپ حسن علی حسن. بیروت: شرکة تکنوبرس الحدیثة.
فرض­پور ماچیانی. سارا. «غافقی، محمّد­بن قسّوم» در دانشنامۀ جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل. در دست چاپ. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
محقق. مهدی و قاسملو. فرید (1380). «تذکرة الکحّالین» در دانشنامه جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. ج6. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
هاشمی. سید احمد (1389). حنین­بن اسحاق در دانشنامه جهان اسلام. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. ج14. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.
Brockelmann. Carl (1937). Geschichte der arabischen Litteratur, Supplementband, vol. 1. 891.
TDVİA, s.v.“Gāfikī, Muḥammad b. kassûm” (by Cemil Akpinar);
EI2, s.v. “al-Ghāfīqī, Muḥammad b. Qassūm b. Aslam” (by T. Sarnelli);
EI3, s.v. "al-Ghāfīqī, Muḥammad b. Qassūm b. Aslam" (by E. Savage-Smith);
Hirschberg. J., Lippert. J. & Mittwoch. E (1905). Die arabischen Lehrbücher der Augenheilkunde, Ein Capitel zur arabischen Litteraturgeschichte. Berlin.
Hirschberg. J., Lippert. J. und Mittwoch. E. (1986). Ammār b. Alī Al-Mauṣilī, "Ammār B. Alī Al-Mauṣilī das buch der auswahl von den augenkrankheiten" in Die arabischen augenärzte in Augenheilkunde im islam: Texte, Studien und Übersetzungen, vol.1, ed. Fuat Sezgin, Frankfort on the Main: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften.
Leclerc. Lucien (1876). Histoire de la medecine arabe, Paris.
MacCallan. A. F (1934). Spanish-arabic ophthalmology. British Journal of Ophthalmology. vol.18. issue 8, August.
Meyerhof. Max (1986). "The cataract operations of Ammar ibn Ali Al-Mawsili", in Augenheilkunde im islam. vol.3. Frankfurt.
Ibid (1996). ‘Le guide d oculistique: ouvrage inédit de l oculiste arabe-espangol Mohammad ibn Qassoôm ibn Salam al-Ghafigi”, in Islam Medicine, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt.
Wüstenfeld. Heinrich Ferdinand (1840). Geschichte der arabischen Aerzte und Naturforscher, Göttingen.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار