خارجیه: بشرط‌لا و لابشرط

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

چکیده

غالباً تمایز قضایای حقیقیه و خارجیه را چنین بیان می‌کنند که عنوان موضوع آیا مناط و سببِ عنوان محمول هست یا نیست؛ اگر باشد قضیه حقیقیه است و گرنه آن را خارجیه می‌گیرند. اما «عدمِ» مناط و سبب بودن در قضیۀ خارجیه را به دو صورت می‌توان اخذ کرد: بشرط‌لا و لابشرط. خارجیۀ «بشرط‌لا» آن است که «حکم می‌کند» به مناط و سبب «نبودنِ» عنوان موضوع برای عنوان محمول؛ ولی خارجیۀ «لابشرط» آن است که «حکم نمی‌کند» به مناط و سبب «بودنِ» عنوان موضوع برای عنوان محمول. با این توضیح، این سؤال پیش می‌آید که در سنت منطق سینوی، قائلان به قضیۀ خارجیه، کدام معنای آن را در نظر داشته‌اند، بشرط‌لا یا لابشرط؟ بر خلاف انتظار، نشان می‌دهم که منطق‌دانان قائل به قضیۀ خارجیه، صرفا معنای «لابشرط» را در ذهن داشته‌اند. برای اثبات این نکته، نشان می‌دهم که اولا، این منطق‌دانان قواعد منطقی و به ویژه قیاس‌های ارسطویی (با مقدمات مطلقه و غیر موجهه) را برای قضایای حقیقیه و خارجیه به یکسان قبول داشته‌اند و ثانیا، این قواعد صرفا برای قضیۀ خارجیۀ «لابشرط» برقرار است و بیشتر آنها برای قضیۀ خارجیۀ «بشرط‌لا» نامعتبرند. هم‌چنین، نشان می‌دهم که حتی منکران قضیۀ خارجیه مانند ابن‌سینا نیز قضیۀ خارجیه را به معنای «لابشرط» می‌گرفتند و همین معنا را انکار می‌کردند و نه معنای «بشرط‌لا» را، که اصلاً محل بحث و نزاع نبوده است. اما بیشتر متأخران و نیز معاصران به پیروی از سعدالدین تفتازانی خارجیه را به معنای «بشرط‌لا» گرفته‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Khārijī proposition: Unconditioned vs. Conditioned-not

نویسنده [English]

  • Asadollah Fallahi
Prof., Iranian Institute of Philosophy
چکیده [English]

The ḥaqīqī-khārijī distinction in categorical propositions is often expressed as whether or not the concept of the subject is the source and cause of the concept of the predicate; If it is, then the proposition is ḥaqīqī, and otherwise, it is khārijī. However, the “lack” of cause in a khārijī proposition can be understood in two ways: conditionally-not (bisharṭi lā) and unconditionally (lā bisharṭ). The “conditioned-not” khārijī is that which “says” that the concept of the subject is not a cause of the concept of the predicate, But the “unconditioned” khārijī is that which “does not say” that the concept of the subject is a cause the concept of the predicate. With this terminology, the question arises that in the tradition of Sīnavī logic, what meaning did the advocators of khārijī propositions have in mind, conditioned-not or unconditioned? Contrary to expectations, I show that the logicians who believe in khārijī propositions only had the meaning of “unconditioned” in mind. To prove this, I show firstly that these logicians have accepted the logical rules and especially Aristotle's (assertory, non-modal) syllogisms equally for ḥaqīqī and khārijī propositions, and secondly, that these rules are only valid for “unconditioned” khārijī propositions, most of them are invalid for “unconditioned” khārijīs. Also, I show that even the opponents of khārijī propositions, such as Ibn Sina, took them in the “unconditioned” meaning and then denied the same meaning, not the “conditioned-not” meaning, which has not been the subject of controversy at all. But most of the later and contemporary Sīnavī logicians, following Saʿad al-Dīn Taftāzānī, have taken the “conditioned-not” meaning into account

کلیدواژه‌ها [English]

  • Contradiction
  • Conversion
  • ḥaqīqī
  • khārijī
  • sub-contrariety
  • syllogism
ابن‌سینا، حسین، (1964)، الشفاء، المنطق، القیاس، القاهره، دار الکاتب العربی للطباعه و النشر.
ابن‌سینا، حسین، (1396)، المختصر الأوسط فی المنطق، مقدمه و تحقیق سید محمود یوسف‌ثانی، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
ابهری، اثیر الدین، (1396)، خلاصة الأفکار و نقاوة الأسرار، تصحیح مهدی عظیمی و هاشم قربانی و مقدمه مهدی عظیمی، تهران، انتشارات مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
ابوترابی، احمد، (1394)، چیستی و نقش قضایای تحلیلی و ترکیبی در منطق و معرفت‌شناسی، قم، انتشارات مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
ابوترابی، احمد، (1399)، «چیستی و کاربست‌های قضیه خارجیه در منطق و معرفت‌شناسی»، معارف منطقی، سال هفتم شماره 1: 7-32.
ارسطو، (1378)، ارگانون، ترجمۀ میرشمس الدین ادیب سلطانی، تهران، موسسه انتشارات نگاه.
ارسطو، (1400)، قیاس، ترجمۀ غلامرضا زکیانی، آرش کرامتی و جواد بیگی، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
آملی، محمد تقی، (1377ق.)، درر الفوائد، مرکز نشر کتاب، تهران.
تفتازانی، سعد الدین ، (1363)، تهذیب المنطق، در حاشیة ملا عبدالله علی التهذیب، بتعلیقة مصطفی الحسینی الدشتی، قم، انتشارات زاهدی.
تفتازانی، سعد الدین، (1412ق.)، تهذیب المنطق، قم، مؤسسه نشر اسلامی.
تفتازانی، سعد الدین، (1400.)، شرح الرسالة الشمسیة، تحقیق جاد الله بسّام صالح، قم، دار زین العابدین.
جوادی آملی، عبدالله، (1370)، شناخت‌شناسی در قرآن، قم، مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم.
جوادی آملی، عبدالله، ( 1378)، تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج، 13، معرفت‌شناسی در قرآن، قم مرکز نشر إسراء.
حلی، حسن ابن یوسف، (1370)، القواعد الجلیة فی شرح الرسالة الشمسیة، تحقیق فارس حسّون تبریزیان، قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
خونَجی، افضل الدین، (1389)، کشف الاسرار عن غوامض الافکار، مقدمه و تحقیق خالد الرویهب، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین – آلمان.
سبزواری، ملا هادی، (1369)، شرح منظومه، تصحیح و تعلیق از آیت الله حسن زاده آملى و تحقیق و تقدیم از مسعود طالبى‏، تهران، نشر ناب.
سلیمانی امیری، عسکری، (1378)، سرشت کلیت و ضرورت، پژوهشی در فلسفۀ منطق، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
سمرقندی، شمس الدین، (1399)، قسطاس الافکار، تحقیق و تصحیح اسدالله فلاحی، تهران، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
سمرقندی، شمس الدین، (1402)، شرح القسطاس، تحقیق و تصحیح مهرداد حسن‌بیگی، تهران، انتشارات مولی.
سنوسی، محمد بن یوسف، (1290ق.)، شرح المختصر فی فن المنطق، القاهرة، المطبعة الخیریة.
سنوسی، محمد بن یوسف، (1321ق.)، شرح المختصر فی فن المنطق، القاهرة، مطبعة تقدم العلمیة.
شهابی، محمود، (1313)، رهبر خرد، تهران، کتابخانۀ خیام.
صدرا، (1362)، اللمعات المشرقیة، با ترجمه و شرح عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران، انتشارات آگاه.
صدرا، (1378)، التنقیح فی المنطق، تصحیح و تعلیق غلامرضا یاسی پور با اشراف سید محمد خامنه‌ای و مقدمه احد فرامرز قراملکی، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
غرویان، محسن، (1368)، آموزش منطق، قم، انتشارات دار العلم.
فخر رازی، الدین محمد بن عمر، (1381)، منطق الملخص، احد فرامرز قراملکی و آدینه اصغری نژاد، تهران، دانشگاه امام صادق.
فرامرز قراملکی، احد، (1373الف)، منطق (1)، تهران، دانشگاه پیام نور.
فرامرز قراملکی، احد، (1373ب)، تحلیل قضایا، رسالۀ دکتری به راهنمایی ضیاء موحد، تهران، دانشگاه تهران، دانشکدۀ الهیات، گروه فلسفه و کلام اسلامی.
فرامرز قراملکی، احد، (1378)، «مقدمه» بر التنقیح فی المنطق، تصحیح و تعلیق غلامرضا یاسی‌پور، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
فرامرز قراملکی، احد و احمد عبادی، (1389)، «تطور تاریخی قضایای ثلاث»، فلسفه و کلام اسلامی، سال 43 ش 1: 69-89.
فلاحی، اسدالله، (1388الف)، «شرطی لزومی در منطق جدید»، تاملات فلسفی 1، بهار:7-46.
فلاحی، اسدالله، (1388ب)، «شرطی اتفاقی در منطق جدید»، پژوهشهای فلسفی 214، دانشگاه تبریز، پاییز و زمستان:105-133.
فلاحی، اسدالله، (1389)، «قضایای حقیقیه و خارجیه نزد خونَجی»، فلسفه سال 38 ش 2: 105-136.
فلاحی، اسدالله، (1390)، «شرطی اتفاقی نزد منطق‌دانان مسلمان»، فلسفه و کلام 2/87 (مطالعات اسلامی سابق)، دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، پاییز و زمستان:111-140.
فلاحی، اسدالله، (1391الف)، «عکس مستوی قضیۀ خارجیه نزد خونجی»، جاویدان خرد 21، بهار و تابستان:109-134.
فلاحی، اسدالله، (1391ب)، «عکس مستوی قضیۀ حقیقیه نزد خونجی»، منطق‌پژوهی 3، پاییز و زمستان:65-81.
فلاحی، اسدالله، (1392)، منطق خونجی، تهران: انتشارات مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
فلاحی، اسدالله، (1400)، قضایای حقیقیه و خارجیه نزد ارسطو، منطق‌پژوهی، 12(1): 1-35.
فلاحی، اسدالله، (1401الف)، «قضایای حقیقیه و خارجیه نزد شمس‌الدین سمرقندی»، منطق‌پژوهی، سال، 13 ش، 1 صص 143-166.
فلاحی، اسدالله، (1401ب)، «دو تحریر از قضایای حقیقیه و خارجیه نزد شمس‌الدین سمرقندی»، جاویدان خرد، ج، 41، ش، 1: 5-36.
فلاحی، اسدالله، (1401ج)، «قیاس مرکب از قضایای حقیقیه و خارجیه نزد شمس‌الدین سمرقندی»، فلسفه و کلام اسلامی، ج، 55، ش، 2: 365-390.
فلاحی، اسدالله، (1401د)، «مقایسه و ارزیابی تحریر دوم از اختلاط حقیقیه و خارجیه نزد شمس‌الدین سمرقندی»، حکمت معاصر، سال 13، شمارۀ 2: 57-81.
فلاحی، اسدالله، (1401هـ)، «اختلاط حقیقیه و خارجیه: ضرب‌های منتج و نتایج»، حکمت سینوی، سال 26، شمارۀ 2: 5-23.
فلاحی، اسدالله، (1402الف)، «سه معنای قضیۀ خارجیه»، جاویدان خرد 20، ش، 2:215-244.
فلاحی، اسدالله، (1402ب)، «منطق قضایای خارجیه»، حکمت سینوی 27، ش، 69:5-35.
فلاحی، اسدالله، (1402ج)، «نسبت قضایای خارجیه و شخصیه: تاریخ یک اشتباه»، تاریخ علم، سال 21، شمارۀ 2: 23-52.
فلاحی، اسدالله، (1403)، «منطق واحد برای قضایای حقیقیه و خارجیه»، حکمت و فلسفه 20، ش، 2:پذیرفته و در شرف انتشار.
قطب رازی، محمد بن محمد، (1393)، لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار، تصحیح و مقدمه از علی اصغر جعفری ولنی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
کردی، محمد، (1381)، قضایای حقیقیه، خارجیه و ذهنیه، قم، نشر مؤلف.
لاهیجی، عبد الرزاق فیاض، (نسخۀ خطی)، شوارق الالهام، بی‌جا، بی‌تا.
مظفر، محمد رضا، (1325) المنطق، بغداد، مطبعة التفیض.
منتظری مقدم، محمود، (1388)، منطق 2، قم، مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ قم.
موحد، ضیاء، (1381)، منطق موجهات، تهران، نشر هرمس.
میرداماد، محمد باقر، (1385)، مصنفات میرداماد، ج دوم، الافق المبین، به اهتمام عبدالله نورانی، چاپ اول، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نائینی، محمد حسین غروی، (1376)، فوائد الاصول، قم، انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
نبوی، لطف الله، (1383)، مبانی منطق موجهات، تهران، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
یزدی، عبدالله، (1363)، حاشیة ملا عبدالله علی التهذیب، بتعلیقة مصطفی الحسینی الدشتی، قم، انتشارات زاهدی.
یزدی، عبدالله، (1412ق.)، الحاشیة علی تهذیب المنطق، قم، موسسة النشر الاسلامى‏.