تاریخ رصدگری در ایران و جهان اسلام تا رصدهای ممتحن (213 قمری / 828 میلادی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه تهران، پژوهشکدۀ تاریخ علم

چکیده

به رغم تأکید شماری از اخترشناسان دورۀ اسلامی بر نبود رصدی میان رصدهای بطلمیوس (حدود 130-141 میلادی) و «رصدهای ممتحن»، در منابع مختلف گزارش‌هایی پراکنده از رصدهایی در همین بازه، چه در روزگار ساسانی و چه در دورۀ اسلامی به چشم می‌خورد. جستار حاضر دربردارندۀ تحلیل آگاهی‌های موجود دربارۀ این رصدها است: سه مجموعه رصد ایرانی در دورۀ ساسانی (در حدود 470، 556 و حدود 633-634 میلادی)، رصدهای رصدگری ناشناس در 90‏-100 قمری / 709‏-718 میلادی در بُست (شهر لشکرگاه امروزی در افغانستان)، رصدهای احمد بن محمد نهاوندی حاسب در جندی‌شاپور در 170 و اندی قمری / 787‏-795 میلادی، و رصدهایی احتمالاً در مرو توسط یحیی بن ابی منصور در 202 ق / 817 میلادی یا اندکی پیش از آن. همۀ این رصدها در محدودۀ جغرافیایی ایران جای داشته‌اند. گویا پژوهشگران عموماً توجهی به رصدهای بُست و مرو نداشته‌اند..

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Observational History of Persia and the Islamic World until the “Mumtaḥan (Examined) Observations” (213 AH / 828 AD)

نویسنده [English]

  • Younes Karamati
استادیار
چکیده [English]

Despite the emphasis of some astronomers of the Islamic period on the lack of observation between Ptolemy’s observations (ca. 130-141 AD) and “Mumtaḥan (Examinated) Observations”, scattered reports of observations at the same time, both in the Sassanid era and the Islamic period, can be seen in various sources. The present essay contains the analysis of the existing Information about these observations: three sets of Persian observations in the Sassanid era (ca. 470, 556, and ca. 633-634 AD), an anonymous observer’s observations in 90-100 AH / 709-718 AD in Bost (the present-day city Lashkargah in Afghanistan), the observations of Aḥmad Ibn Muḥammad al-Nahavandī al-Ḥāsib in Jundishapur in 170s AH /787-795 AD, and the observations probably made by Yaḥyā Ibn Abī Manṣūr in Merv in 202 AH / 817 AD or shortly before. All these observations took place in the geographical area of Iran. It seems that the researchers generally did not pay attention to the observations of Bost and Merv.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Aḥmad b. Muḥammad al-Nahavandī al-Ḥāsib
  • Bost
  • mean sun
  • Merv
  • obliquity of the ecliptic
  • Persian observation
  • solar apogee
  • solar eclipse
  • Yaḥyā b. Abī Manṣūr

مراجع

ابن ابی اصیبعه، احمد بن قاسم. (1882م). عیون الانباء فی طبقات الاطباء. به کوشش آگوست مولر. قاهره: المطبعة الوهبیة.
ابن اثیر، عزّ الدین علی بن محمد. (1851-1876م). الکامل فی التاریخ. به کوشش کارل یوهان تورنبرگ. لایدن: بریل
ابن ندیم، محمد بن اسحاق. (1871م). الفهرست. به کوشش گوستاو فلوگل. لایپزیگ: فردیش کریستیان ویلهلم فوگل.
ابن هیثم، حسن. (1971م). الشکوک علی بطلمیوس. به کوشش عبد الحمید ابراهیم صبره و نبیل شهابی. قاهره: دار الکتب المصریة.
ابن یونس، ابو الحسن علی بن عبد الرحمان. الزیج الکبیر الحاکمی. دست‌نویس شمارۀ Or. 143. کتابخانۀ دانشگاه لایدن.
بطلمیوس، کلاودیوس. المجسطی. ترجمۀ حنین بن اسحاق و ابوالحسن ثابت بن قره دست‌نویس شمارۀ 7116. دار الکتب الوطنیة.
بطلمیوس. المجسطی، ترجمه‌ی حنین بن اسحاق و ابوالحسن ثابت بن قره دست‌نویس شمارۀ 7116. دار الکتب الوطنیة تونس. حرف‌نگاری به کوشش پویان رضوانی. Ptolemaeus Arabus et latins (http://www.ptolemaeus.badw.de)
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد. (1878م). الآثار الباقیة عن القرون الخالیة. به کوشش کارل ادوارد زاخاو. لایپزیگ: انجمن شرق‌شناسی آلمان و ف. آ. بروکهاوس.
بیرونی، ابوریحان. (1948م). افراد المقال فی امر الظلال. حیدرآباد دکن: دائرةالمعارف العثمانیة.
بیرونی، ابوریحان. (1962م). تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن. به کوشش پاول گیورگیویچ بولگاکف. قاهره (به عنوان جلد 8 مجلة معهد المخطوطات العربیة).
بیرونی، ابوریحان. (1958م). تحقیق ما للهند من مقولة مقبولة فی العقل او مرذولة. حیدرآباد دکن: دائرةالمعارف العثمانیة.
بیرونی، ابوریحان. (1948م). تمهید المستقر لتحقیق معنی الممر. حیدرآباد دکن: دائرةالمعارف العثمانیة.
بیرونی، ابوریحان. (1954-1956م). القانون المسعودی. حیدرآباد دکن: دائرةالمعارف العثمانیة.
تقی‌زاده، سید حسن. (1316ش). گاه‌شماری در ایران قدیم. تهران.
ثابت بن قره، ابوالحسن. ذکر الافلاک و خلقها و عدد حرکاتها و مقدار مسیرها. به کوشش رژیس مرلن (نکـ منابع لاتین:Morelon, Thābit ibn Qurra).
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله کاتب چلبی. (1835-1858م). کشف الظنون عن اسامی کتب و الفنون. لایپزیگ و لندن.
خازمی، ابوعبداللّه محمد بن احمد سعیدی. المجسطی [ملتقطات]. دست‌نویس شمارۀ 314.1 (گ 1 پ-48 ر). کتابخانۀ دانشگاه استانبول.
سنة الشمس. به اشتباه منسوب به ثابت بن قره (نکـ منابع لاتین: Morelon, Thābit ibn Qurra)
شمس منجم وابکنوی، محمد بن علی. زیج محقق سلطانی علی اصول الرصد ایلخانی. دست‌نویس شمارۀ 6435 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
صاعد اندلسی، ابوالقاسم ابن احمد بن صاعد. (1376ش). التعریف بطبقات الامم. به کوشش غلامرضا جمشیدنژاد اول. تهران: میراث مکتوب
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (1967م) تاریخ. به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم. ویراست دوم. قاهره: دار المعارف.
علی بن سلیمان هاشمی. علل الزیجات. دست‌نویس شمارۀ Arch. Seld. A.11. کتابخانۀ بادلیان.
فارسی، محمد بن ابوبکر. الزیج الممتحن المظفری / خزائنی / العربی. دست‌نویس شمارۀ 508. کتابخانۀ دانشگاه کمبریج.
قفطی، علی بن یوسف بن ابراهیم. (1903م). تاریخ الحکماء (اختصار زوزنی). به کوشش یولیوس لیپرت. لایپزیگ.
کرامتی، یونس. (1403ش). بیرونی‌شناخت. تهران (در آستانۀ چاپ).
منوچهر فرزند گشن جم. نامه‌ها. به کوشش عسکر بهرامی (در آستانۀ چاپ).
نسوی، ابوالحسن علی بن احمد. الاشباع فی شرح الشکل القطاع. دست‌نویس شمارۀ Or. 556.4 (گ 40 پ-63 پ). کتابخانۀ دانشگاه لایدن.
نسوی، ابوالحسن علی بن احمد. الاشباع فی شرح الشکل القطاع. دست‌نویس شمارۀ 3464.14 احمد سوم (گ 199 پ-222 پ). کتابخانۀ طوپ قاپی سرای استانبول.
Burckhardt, J. J.. and B. L. van der W aerden. (1969). Das Astronomische System Der Persischen Tafeln I. Centaurus. vol. 13 (1). pp. 1–28.
Espenak, F., and J. Meeus. (2007). Five Millennium Canon of Solar Eclipses: –1999 to +3000 (2000 BCE to 3000 CE). Maryland: NASA.
Espenak, F., and J. Meeus. (2009). Five Millennium Catalog of Solar Eclipses: –1999 to +3000 (2000 BCE to 3000 CE)—Revised. Maryland: NASA.
Hartner, W., and M. Schramm. (1963). Al-Bīrūnī and the Theory of the Solar Apogee: An Example of Originality in Arabic Science. Scientific Change: Historical Studies in the Intellectual. Social and Technical Conditions for Scientific Discovery and Technical Invention. from Antiquity to the Present. ed. A. C. Crombie. London: Heinemann. pp. 206–18.
Kennedy, E. S. (1975). The Exact Sciences. The Cambridge History of Iran. 4: The Period from the Arab Invasion to the Saljuqs / Ed. by R. N. Frye. ed. R. N. Frye. Cambridge & New York: Cambridge University Press. pp. 378–95.
Kennedy, E. S. (1958). The Sasanian Astronomical Handbook Zīj-i Shāh and the Astrological Doctrine of “Transit” (Mamarr). Journal of the American Oriental Society. vol. 78 (4). pp. 246–62.
Kennedy, E. S., and B. L. van der Waerden. (1963). The World-Year of the Persians. Journal of the American Oriental Society. vol. 83 (3). pp. 315–27.
Morelon, R. (1987). Thābit ibn Qurra: Œuvres d’Astronomie. Paris: Les Belles Lettres.
Oppolzer, T. R. von .(1887). Canon der Finsternisse. Wien: aus der Kaiserlich-Königlichen Hof-und Staatsdruckerei. in Commission bei K. Gerold.
Panaino, A. (2009). Sasanian Astronomy and Astrology in the Contribution of David Pingree. Kayd: Studies in History of Mathematics, Astronomy, and Astrology in Memory of David Pingree. eds. G. Gnoli and A. Panaino. Rome: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente. pp. 73–103.
Pingree, D. E. (1963). Astronomy and Astrology in India and Iran. Isis. vol. 54 (2). pp. 229–46.
Pingree, D. E. (1964-1965). Indian Influence on Sasanian and Early Islamic Astronomy and Astrology. Journal of Oriental Research. vol. 34–35. pp. 118–26.
Pingree, D. E. (1973). The Greek Influence on Early Islamic Mathematical Astronomy. Journal of the American Oriental Society. vol. 93 (1). pp. 32–43.
Pingree, D. E. (1965). The Persian “Observation” of the Solar Apogee in CA. A. D. 450. Journal of Near Eastern Studies. vol. 24 (4). pp. 334–36.
Pingree, D. E. (1968). The Thousands of Abū Maʿshar. Leiden: The Warburg Institute.
Pingree, D. E., and E. S. Kennedy. (1981). Commentary on The Book of the Reasons behind Astronomical Tables. Harvard University Press. see present bibliography: Ali ibn Sulayman al al Hashimi. The Book of the Reasons.
Ptolemy.(1984). Almagest. trans. G. J. Toomer. London: Duckworth.
Sezgin, F. (1967). Geschichte der arabischen Schrifttums. Leiden: E. J. Brill.
Suter, H. (1900). Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke (Abhandlungen zur Geschichte der mathematischen Wissenschaften mit einschluss ihrer Anwendungen. Vol. X = Zeitschrift für Mathematik und Physik. Vol. XLV (Supplement). Leipzig: B. G. Teubner.
van der Waerden, B. L. (1987). The Astronomical System of the Persian Tables II. Centaurus. vol. 30 (3). pp. 197–211.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار