روش‌های آموزش علوم ریاضی و تأثیرپذیری آن از روش‌های آموزش علوم دینی در تمدن اسلامی در سده‌های سوم تا پنجم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ اسلام، دانشگاه مذاهب اسلامی تهران

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 گروه تاریخ اسلام. دانشگاه مذاهب اسلامی. تهران

4 پژوهشکده تاریخ علم، دانشگاه تهران. تهران

چکیده

سخن گفتن از روش‌های آموزشی در نظام تعلیم و تربیت در تمدن اسلامی به‌ویژه در علوم دقیقه و تجربی می‌تواند افق‌هایی تازه در تاریخ علم و فناوری بگشاید، بااین‌وجود بررسی روش‌های آموزشی این علوم از موضوعاتی است که کمتر به آن پرداخته شده است. این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخگویی به این پرسش است که روش‌های آموزش علوم ریاضی تا چه میزان متأثر از نظام آموزشی مسلمانان در حوزه‌های علوم دینی بود؟ براساس یافته‌های پژوهش، علوم ریاضی در آغاز از روش‌های آموزش علوم دینی تأثیر پذیرفت؛ برخی از این روش‌ها به فراخور ساختار این علوم با تغییراتی در ضوابط و شرایط مرسوم شدند و برخی دیگر از آنجاکه کارایی مناسب برای آموزش این علوم نداشتند، کنار گذاشته شدند. افزون‌برآن دانشمندان مسلمان روش‌هایی را برای ارائه مفاهیم پیچیده و جهت کمک به دانش‌پژوهان در تجسم اصول و حل مسائل ریاضی به‌کار گرفتند که پایه‌گذار توسعه ریاضیات در تمدن اسلامی شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Methods of Teaching Mathematical Sciences and its Effectiveness from the Methods of Teaching Religious Sciences in Islamic Civilization in 3rd-5th AH

نویسندگان [English]

  • Tahereh Sharifzadeh 1
  • Ahmed Badkoubeh Hazaveh 2
  • Abdullah Farrhi 3
  • hanif ghalandari 4
1 Department of Islamic History, Tehran University of Islamic Religions
2 Associate Professor, Department of History and Civilization of Islamic Nations, University of Tehran, Tehran, Iran.
3 Islamic history group. University of Islamic Religions. Tehran
4 Research Institute of History of Science, University of Tehran. Tehran
چکیده [English]

The discussion of educational methods within the Islamic educational system, particularly in mathematics and experimental sciences, can unveil new horizons in the history of science and technology. Nevertheless, examining educational methodologies in these sciences remains a relatively underexplored topic. This article, employing a descriptive-analytical approach, seeks to address the question of how much the educational systems of Muslims influenced the teaching methods of mathematics in the realm of religious sciences. Based on the research findings, it is evident that the teaching of mathematics initially drew from the methods used in religious education; some of these methods were adapted and modified to suit the structure of mathematical sciences, while others were discarded due to their inadequate efficacy for teaching these subjects. Furthermore, Muslim scholars developed specific techniques to present complex concepts and assist learners in visualizing principles and solving mathematical problems, which laid the groundwork for the advancement of mathematics within Islamic civilization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • History of Education in Islam
  • Learning methods
  • Mathematical Sciences
  • Religious Sciences
  • Teaching methods
آقازاده، محرم (1384)؛ راهنمای روش­های نوین تدریس (برپایه پژوهش­های مغزمحور، ساخت­گرایی، یادگیری از طریق همیاری، فراشناخت و ...)، تهران: آییژ.
ابن‌­ابی‌­اصیبعه‌، احمد­بن­قاسم (2001م)؛ عیون‌ الانباء فی طبقات الأطباء، مصحح عامر نجار، قاهره: الهیئة المصریة العامةللکتاب.
ابن­اکفانی، محمدبن­ابراهیم (1990م)؛ إرشاد القاصد إلی أسنی المقاصد فی أنواع العلوم، مصحح عبدالمنعم محمد عمر و محمدحلمی عبدالرحمن، قاهره: دارالفکر العربی.
ابن­بشکوال، خلف­بن­عبدالملک و غرناطی، احمدبن­ابراهیم و ابن­ابار، محمدبن­عبدالله؛ الصلة مع التکملة و صلة الصلة، لبنان: دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، 1429 ق.
ابن­خلدون، عبدالرحمن­بن­محمد (1988م/ 1408 ق)؛ تاریخ إبن­خلدون، مصحح سهیل زکار و خلیل شحادة، بیروت: دارالفکر.
ابن­خلکان، احمدبن­محمد (بی­تا)؛ وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، مصحح احسان عباس، بیروت: دارالفکر.
ابن­سینا، حسین­بن­عبدالله (1405ق)؛ الشفاء المنطق، مصحح احمد فؤاد اهوانی و ابراهیم بیومی مدکور و طه حسین و دیگران، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.
ابن­عراق، ابونصر منصور (1418ق/ 1998م)؛ رسائل ابی نصر منصوربن­علی­بن­عراق الی بیرونی، مصحح فؤاد سزگین، فرانکفورت: جامعة فرانکفورت: معهد تاریخ العلوم العربیة و الإسلامیة.
ابن­فرضی، عبدالله­بن­محمد (1408ق)؛ تاریخ العلما و الرواة العلم بالأندلس، مصحح عزت عطار حسینی، قاهره: مکتبة الخانجی.
ابن­ندیم، محمدبن­اسحاق (1430ق)؛ الفهرست للندیم، مصحح ایمن فژاد سید، لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی.
ابن­وحشیه، ابوبکر احمد­بن­ویس؛ نسخه خطی اسرار الفلک، تهران: دایرة­المعارف بزرگ اسلامی: کدنسخه 2/ 1912.
ابن­هیثم، حسن­بن­حسن (1983م/ 1404 ق)؛ کتاب المناظر، کویت: المجلس الوطنی للثقافه و الفنون و الآداب، قسم التراث العربیه، محقق عبدالحمید صبره.
ابوحیان توحیدی، علی­بن­محمد (1929م/ 1347 ق)؛ المقابسات، مصحح حسن سندوبی، مصر: المطبعة الرحمانیة
ابوالوفاء بوزجانی، محمد­بن­محمد (بی­تا)؛ ترجمه کتاب النجاره (در هندسه عملی)، مترجم و مصحح جعفر آقایانی چاوشی و برنارد ویتراک، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
ابوالوفا بوزجانی، محمدبن­محمد (2010م)؛ مجسطی ابی­الوفاء البوزجانی، مصحح موسی علی و رشدی راشد، بیروت: مرکز دراسات الوحده العربیه.
ابوریحان بیرونی، محمدبن­احمد (1389)؛ استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الأصطرلاب، مصحح حسن حسن­زاده آملی و محمد جوادی حسینی، مشهد: آستان قدس رضوی: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
ابومعشر بلخی، جعفربن­محمد؛ نسخه خطی مذاکرات ابی­معشر البلخی، تهران: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، شماره نسخه: 3/ 466 (کاتب نصیربن­یحیی منجم لارندی، 760 ق).
بلوی، عبدالله­بن­محمد (بی­تا)، سیره احمدبن­طولون، مصحح محمد کردعلی، قاهره: مکتبة الثقافیة الدینیه.
بنوموسی، احمدبن­موسی (1981م)؛ کتاب الحیل، مصحح احمد یوسف حسن، محمدعلی خیاطه، مصطفی تعمری، حلب: جامعه حلب: معهد التراث العلمی العربی.
بهایی، بهاءالدین محمدبن­عزالدین حسین؛ نسخه خطی الکریة، قم: کتابخانه عمومی آیت­الله گلپایگانی، شماره نسخه: 2/ 3854- 184 / 19.
بیگ باباپور، یوسف (1394)؛ کتابشناسی دست­نوشته­های نجوم و علوم وابسته (موجود در کتابخانه­های ایران و برخی از کشورها)، تهران: ارمغان تاریخ.
بیهقی، علی­بن­زید (1390)؛ تتمة صوان الحکمة، مصحح محمد شفیع، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسه مطالعات پزشکی طب اسلامی و مکمل.
پناهی، غلامحسین و یحیی قاعدی و سعید ضرغامی و محمدحسین عبداللهی (1396)؛ «تبیین فلسفه یادگیری با تأکید بر نظریه یادگیری وینچ»، پژوهشی در نظام­های آموزشی، شماره 36.
توبی، ای­هاف؛ خاستگاه نخست علم جدید اسلام، چین و غرب (1384)، مترجم حمید تقوی­پور، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه انسانی.
حق­وردی، مجید و زهرا گویا (1398)؛ «تأثیر استفاده از راهبرد رسم شکل در حل مسائل کلامی ریاضی»، نظریه و عمل در برنامه درسی، سال هفتم، شماره 140..
حلوانی، حسین­بن­محمد (1408ق)؛ نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، قم، مدرسة الإمام المهدی.
خوارزمی، محمدبن­احمد­بن­یوسف کاتب (1362)؛ مفاتیح­العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
دهخدا، علی­اکبر و جعفر شهیدی و ایرج مهرکی و دیگران (1385-1390)؛ لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ.
رازی، شهمردان­بن­ابی­الخیر (1362)؛ نزهت­نامه علائی، مصحح فرهنگ جهان­پور، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زرنوجی، برهان­الاسلام (1425ق/ 2004م)؛ تعلیم المتعلم طریق التعلم، خرطوم: الدار السودانیة للکتب.
سبکی، عبدالوهاب­بن­علی (1986م/ 1407ق)؛ معیدالنعم و مبید النقم، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیة.
سجزی، ابوسعیداحمدبن­عبدالجلیل (1375)؛ رساله سجزی در روش­های حل مسائل هندسی، مصحح یان پیتر هوخندایک، مترجم محمد باقری، تهران: انتشارات فاطمی.
سجزی، ابوسعیداحمدبن­عبدالجلیل (2000م)؛ مجموعه من رسائل الهندسیة، چاپ عکسی نسخه استانبول 1191، به کوشش فؤاد سزگین و با مقدمه یان پیتر هوخندایک، فرانکفورت.
سمعانی، عبدالکریم­بن­محمد (1382-1402 ق)؛ الانساب، مصحح عبدالرحمن معلمی، هند: حیدرآباد: مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة،
شعیری، محمدبن­محمد (بی­تا)؛ جامع الأخبار للشعیری، نجف، مطبعة حیدریة.
شهیدثانی، زین­الدین­بن­علی (1427ق)؛ منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: دفتر انتشارات اسلامی.
صوفی رازی، عبدالرحمن­بن­عمر (1381)؛ صورالکواکب، ترجمه خواجه نصیرالدین طوسی، به کوشش بهروز مشیری، تهران، ققنوس.
غنیمه، عبدالرحیم (1372)؛ تاریخ دانشگاه­های بزرگ اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
فاتحی­نژاد؛ عنایت و فرامرز حاج منوچهری (1380)؛ مدخل «امالی» در دایرة­المعارف بزرگ اسلامی، ج10، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
قاضی عیاض، عیاض­بن­موسی (2009)؛ الإلماع إلی معرفة اصول الروایة و تقیید السماع، مصحح احمد فرید مزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیة.
قربانی، ابوالقاسم (1375)؛ زندگی­نامه ریاضیدانان دوره اسلامی از سده سوم تا یازدهم هجری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
قطب­الدین شیرازی، محمودبن­مسعود (1369)؛ درة التاج لغرة الدباج، مصحح محمد مشکوه، حکمت.
قفطی، علی­بن­یوسف (1371)؛ تاریخ الحکما قفطی، ترجمه بهین دارایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
کدیور، محسن (1387)؛ «ابن­سینا و طبقه­بندی حکمت: تحلیل، تحقیق و تصحیح رسالة اقسام الحکمة»، دوفصلنامه جاویدان خرد، 5 (1).
کرجی، ابوبکر محمدبن­حسن (1345)؛ استخراج آبهای پنهانی، ترجمه حسین خدیوجم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
کرمر، جوئل لی (1375)؛ احیای فرهنگی در عصر آل بویه: انسان گرایی در عصر رنسانس اسلامی، مترجم سعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
کندی، یعقوب­بن­اسحاق، نسخه خطی رساله فی استجابة الدعاء، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی: شماره نسخه: 3/ 5280.
کندی، یعقوب­بن­اسحاق، نسخه خطی رساله الی احمدبن­معتصم فی ان العناصر و الجرم الاقصی کریه الشکل، تهران، دانشگاه تهران، شماره نسخه 48/ 437 فیلم.
گیاهی یزدی، حمیدرضا و نسرین سراجی­پور (1393)؛ «ثابت­بن­قره: ابوالحسن»، دانشنامه جهان اسلام، ج9.
محقق، مهدی و سیدحسین نصر (1352)؛ الاسئله و الاجوبه: پرسش­های ابوریحان بیرونی و پاسخ­های ابن­سینا: بانضمام پاسخ­های دوباره ابوریحان و دفاع ابوسعید معصومی از ابن­سینا، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر، مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، چاپخانه دانشگاه تهران.
مشکوة، محمد (1324)؛ «آداب البحث»، سالنامه پارس، تهران.
نصیرالدین طوسی، محمدبن­محمد؛ نسخه خطی تحریرات، تهران: کتابخانه مجلس شورا، شماره نسخه: 10-6839.
نووی، یحیی­بن­شرف (1406ق/ 1986م)؛ التقریب و التیسیر لمعرفة سنن البشیر النذیر فی أصول الحدیث، مصحح عبدالله عمر بارودی، بیروت: دارالجنان.
هرقل یونانی، نسخه خطی رساله الدوائر و الدوالیب، قم، کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی، شماره نسخه 2/ 13847. (کاتب ابوالقاسم خراسانی، 1277ق.)
یاقوت حموی، یاقوت­بن­عبدالله (1993م)؛ معجم الادباء، مصحح احسان عباس، دارالغرب الاسلامی، بیروت.
Brentjes, Sonja (2014): “Teaching the Mathematical Sciences in Islamic Societies Eighth–Seventeenth Centuries.” In Handbook on the History of Mathematics Education, edited by A. Karp and G. Schubring, 85–108. New York: Springer.
Brentjes, Sonja (2015): “Abu Nasr Mansur b. 'Ali b. ‘Iraq (lived circa 950-1036) and Abu l-Rayhan alBiruni (lived from 973-after 1050) as students, teachers, and companions”, Models & Optimisation and Mathematical Analysis Journal Vol.03 Issue 01.
Brentjes, Sonja (2020); ‘’Teaching Mathematical and Astronomical Knowledge in Classical and Post-Classical Islamicate Societies’’ in Knowledge and Education in Classical Islam ,Volume1: Editorial Board Hinrich Biesterfeldt, Sebastian Günther , Brill, Leiden: Boston .
Brentjes, Sonja (2018): Teaching And Learning The Sciences In Islamicate Societies (800-1700 ), Brepols Publishers n.v., Turnhout, Belgium.
Glick, Thomas (2005)”al- Biruni in Medieval Science, Technology, and Medicne. An Encyclopedia”, Steven J. Livesey, and Faith Wallis, New York and Milton Park: Francis and Taylor Group.
Makdisi, George (1981) ; The Rise of Colleges (Institutions Of Learning in islam and the west), Ediburgh University press.