فی الطبیعة عجایب؛ دست‌خطی نویافته از شمس‌الدین محمد کیشی بر حاشیه القانون فی الطب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه تاریخ پزشکی، دانشکده طب ایرانی، دانشگاه علوم پزشکی ایران

چکیده

شمس‌الدین محمّد کیشی از دانشمندان نامدار سدهٔ هفتم هجری است که هم در علوم فلسفی و عرفانی دست داشته و هم به فقه و تفسیر و حدیث نگاهی داشته و هم در دانش پزشکی چهره‌ای شناخته شده به شمار می‌رفته است. در این نگاشته، دو یادداشتِ نویافته کوتاه به دست‌خط او، در حاشیه کتاب پنجم القانون فی الطب ابن‌سینا معرفی می‌گردد. این یادداشت‌ها اموری را فرا می‌نماید که می‌تواند شایان توجه باشد. از جمله اینکه در یادکرد لقب و نام پدرِ شمس‌الدین، اختلافی در میان منابع کهن وجود دارد. در یکی از این دست‌نوشت‌ها، نویسنده نام خود را به‌صراحت «محمّد بن محمّد الکیشی» می‌خواند. از سوی دیگر ذکر یک واقعه خلاف‌آمدِ عادت در بارهٔ نکته‌ای پزشکی که در حضور حاکم نامدارِ اصفهان، بهاءالدین محمّد اتفاق افتاده و برداشتی که کیشی از آن دارد، می‌تواند پرتوی بر اندیشه‌های علمی کیشی بیندازد. همچنین در این مقاله کوشش شده است دست‌نوشته‌های یادشده به‌تقریب تاریخ‌گذاری شوند و برخی دریافت‌های تاریخی و علمی نیز از این دست‌نوشته‌ها برداشت شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Wonders in the Natures, Wonders in the Margins: Newly Discovered Annotations by Shams al-Dīn al-Kīshī in Avicenna’s Canon of Medicine

نویسنده [English]

  • Hamed Arezaei
گروه تاریخ پزشکی، دانشکده طب ایرانی، دانشگاه علوم پزشکی ایران
چکیده [English]

Shams al-Dīn al-Kīshī was a prominent seventh-century AH scholar renowned for his contributions to philosophy, Sufism, jurisprudence, Qur’anic exegesis (tafsīr), and ḥadīth studies, as well as his distinguished work in medicine. This article examines two newly discovered marginal notes in al-Kīshī’s handwriting, found in Book 5 of Avicenna’s Canon of Medicine. These notes yield significant insights: first, they resolve discrepancies in the historical record concerning the name and title of al-Kīshī’s father, explicitly identifying him as “Muḥammad ibn Muḥammad al-Kīshī.” Second, they document an unusual medical incident witnessed by the renowned ruler of Isfahan, Bahāʼ al-Dīn Muḥammad, offering a window into al-Kīshī’s scientific methodology and thought. Additionally, this study provides a tentative dating of the manuscripts and extracts further historical and scientific implications from these marginalia, contributing to our understanding of al-Kīshī’s intellectual milieu

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bahāʼu al-dīn Muḥammad
  • Manuscriptology
  • Shams al-Dīn al-kīshī
  • Semecarpus Anacardium
  • The Canon of Medicine

مراجع

آرضائی ح. (2020). آیا ابن نفیس (ابن نفیس) است ؟: پژوهشی در نام، لقب و کنیه علاء الدین قرشی. مجله تاریخ پزشکی - علمی پژوهشی, 12(44), 1–26.
ابن‌الفوطی، کمال‌الدین ابوالفضل (1424 ق). الحوادث الجامعة والتجارب النافعة . بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌بیطار، عبدالله بن أحمد (1412 ق). الجامع لمفردات الأدویة والأغذیة. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1396 ش). القانون فی الطب؛ الکتاب الثانی. تحقیق: علیرضا مسعودی، تهران: مؤسسه حکمت‌سرای طوبی.
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1396 ش). القانون فی الطب؛ الکتاب الخامس فی الأقراباذین. تحقیق: علیرضا مسعودی، تهران: مؤسسه حکمت‌سرای طوبی.
اسحاق بن حنین (761 ق). رسالة فی استعمال البلاذر، استانبول: أحمد ثالث A.1941/3
بیهقی، ابراهیم بن محمّد (1970 م). المحاسن والمساوئ، بیروت: دار صادر.
جنید شیرازی، معین الدین ابوالقاسم (1328 ش). شدّ الإزار فی حطّ الأوزار عن زوّار المزار. تحقیق: محمّد قزوینی و عباس اقبال. تهران:  چاپخانه مجلس.
جوکار، نجف (1386 ش). نگاهی به زندگی، آثار و اندیشه شمس‌الدین کیشی. آینه میراث، پیاپی ش 36 و 37: 81-97.
جوینی، عطاملک(1401 ش). تاریخ جهانگشای. تحقیق: محمّد قزوینی. تهران: هرمس.
ذهبی ، شمس‌الدین محمّد بن أحمد(1985م.-1)، سیر أعلام النبلاء ج10، تحقیق شبراوی، ج 11، تحقیق صالح السمر، ج21، تحقیق بشار معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة.
شیرازی، قطب‌الدین محمود (1400 ش). التحفة السعدیة. تحقیق: نجفقلی حبیبی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
صالحی، محمّدعلی (1397 ش). «فهرست ابتدایی نسخ کتاب القانون فی الطب در کتابخانه‌های جهان». مجله طب سنتی اسلام و ایران. ویژه نامه زمستان 1397: 17-32.
ظل‌الرحمن، (1383 ش). قانون ابن سینا، شارحان و مترجمان آن. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قرشی، علاءالدین (2005 م). الشامل فی الصناعة الطبیة؛ الجزء السادس. تحقیق: یوسف زیدان. أبوظبی: منشورات المجمع الثقافی.
قزوینی، محمّد و عباس اقبال (1324 ش). شمس‌الدین کیشی. مجله یادگار، ش 12 :59-70.
کیشی، شمس‌الدین محمّد (1390 ش). مجموعه آثار شمس‌الدین محمّد کیشی. تحقیق: نجف جوکار، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی (1390ش)، کلیات دیوان شمس، تصحیح: بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ پنجم، تهران بهزاد.
نفیسی، سعید (1335  ش). شمس‌الدین کیشی. ارمغان، ش 6 و 7: 250-254.
هروی، محمّد بن یوسف (1387 ش). بحر الجواهر، معجم الطب الطبیعی. قم: جلال الدین.
هروی، یوسف بن محمّد (1391 ش). ریاض الأدویة، تحقیق: سیدمحمّد نظری. تهران: المعی.
 
Ciotti, G. & Lin, H. (2016). Tracing Manuscripts in Time and Space through Paratexts. Berlin, Boston: De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110479010
Chandelier Joël. Avicenne et la médecine en Italie: Le “Canon” dans les universités (1200–1350). Sciences, techniques et civilisations du Moyen Âge à l'aube des Lumières 18. Paris: Honoré Champion, 2017.
Burnett, Charles, Jacquart Danielle and Jacquart Danielle (ed). Scientia in margine: études sur les marginalia dans les manuscrits scientifiques du moyen âge à la renaissance. (2005). Switzerland: Droz.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار