جغرافیای ریاضی در نخستین آثار نجومی دورۀ اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران

2 عضو هیأت علمی/پژوهشکده تاریخ علم/دانشگاه تهران

3 دانشگاه تربیت مدرس، دکترای مکانیک

چکیده

منظور از جغرافیای ریاضی بخشی از آثار نجومی است که موضوع آن تحدید و توصیف بخش آباد زمین، روش تقسیم آن براساس عرض جغرافیایی و چگونگی پدیداری آسمان در عرض‌های جغرافیایی مختلفِ آن است. این بخش در مجسطی در فصل پایانی مقالۀ اول و در مقالۀ دوم آمده است و مطالب آن در قالب محاسبات ریاضی و بر پایۀ هندسۀ کره، تدوین شده‌اند. در آثار نجومی دورۀ اسلامی، حسب تقسیم آنها به زیج‌ها و کتاب‌های هیئت، این بخش را ذیل عنوان کلی «هیئة الأرض» می‌توان جستجو کرد. تفاوت عمده میان این دو دسته در آن است که در زیج‌ها این مطالب مشابه مجسطی مدون شده‌اند اما در کتاب‌های هیئتْ این مطالب صورت توصیفی به خود گرفته است و از آوردن برهان‌های هندسی و حل مسائلِ نمونه عاری شده است. در این مقاله با تکیه بر نخستین آثار نجومی نوشته شده توسط دانشمندان اسلامی -منظور آثار نوشته شده در سده‌های سوم تا پنجم هجری است- تکوین موضوع جغرافیای ریاضی در این آثار بررسی شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Mathematical Geography in the First Astronomical Works of the Islamic Period

نویسندگان [English]

  • farshad karamzadeh 1
  • Hanif Ghalandari 2
  • G.H. Rahimi 3
1 institute for humanities and cultural studies
2 Faculty Member/Institute of the History of Science/ University of Tehran
3
چکیده [English]

Mathematical geography is part of astronomical works in which is described the habited world, its division based on geographical latitudes and the way the sky appears in different latitudes. The last chapter of the Book I and the whole of the Book II of Almagest are devoted to mathematical geography based on mathematical computation and spherical geometry. In astronomical works of the Islamic period, in both Astronomical tables (Zījes) and cosmological works (Hayʾa books), one can find this subject in a separate part entitled “Hayʾa al-ʾArḍ”. The main difference between these two groups of texts is that Zījes are similar to Almagest whereas Hayʾa works are free from geometric demonstrations and examples. This paper investigates mathematical geography based on the first astronomical works in Islamic period written between 3rd to 5th centuries AH

کلیدواژه‌ها [English]

  • Astronomy
  • geography
  • Hayʾa
  • Mathematical geography
  • Spherical geometry
  • Zīj(es)

مراجع

آملی، شمس‌الدین. (1377ق). نفائس الفنون. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
ابن‌رسته. (1892م). الأعلاق النفیسه. لایدن: بریل.
ابن یونس. الزیج الحاکمی. تصحیح کوسن دوپرسوال. در مجموعۀ الریاضیات الإسلامیه و الفلک الإسلامی، ج24. به کوشش فؤاد سزگین. فرانکفورت. 1418ق/1997م.
اخوان الصفا. (1957م). رسائل اخوان الصّفا. بیروت: دارصادر.
بتانی، محمد. (1899م). الزیجالصابی، به کوشش نالینو، روم. (تجدید چاپ در الریاضیاتالإسلامیةوالفلک الإسلامی. به کوشش فؤاد سزگین،3ج. فرانکفورت، 1418ق/1997م).
بیرونی، ابوریحان. (1962م). تحدید نهایات الأماکن لتصحیح مسافات المساکن. به کوشش بولگاکوف، قاهره (تجدید چاپ در الجغرافیا الإسلامیة، به کوشش فؤاد سزگین. ج25، فرانکفورت، 1413ق/1993م).
تئودوسیوس. (1358ق). کتاب المساکن، تحریر خواجه نصیرالدین طوسی. حیدرآباد دکن.
ــــــــــــــــ . (1358ق). کتاب الأیام و اللیالی، تحریر خواجه نصیرالدین طوسی. حیدرآباد دکن.
حاجی خلیفه. (1850م). کشف الظنون. به کوشش گوستاو فلوگل. لندن.
فرغانی، احمد بن محمد. (1669م). جوامع علم النجوم و اصول الحرکات السماویه. چاپ به همراه ترجمه و شرح لاتینی از یاکوب گولیوس، آمستردام. (تجدید چاپ در سری الریاضیات الإسلامیه و الفلک الإسلامی، ج9. به کوشش فؤاد سزگین، فرانکفورت 1418ق/1997م).
قلندری، حنیف. (1396ش). «مقالۀ سوم از زیج جامع کوشیار و جوامع علم النجوم فرغانی: مقایسه میان دو متن متقدم هیئت و جایگاه آنها در میان رساله‌های هیئت». تاریخ علم، (1)12. ص39-72.
ــــــــــــــــ . (1391ش). بررسی سنت نگارش هیئت در دوران اسلامی به همراه تصحیح، ترجمه، شرح و پژوهش تطبیقی رسالۀ منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک، نوشتۀ بهاءالدین خرقی. پایان‌نامه برای دریافت درجۀ دکتری در رشتۀ تاریخ علم دورۀ اسلامی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
طاشکپری‌زاده. (1968م). مفتاح السّعادة و مصباح السیادة. تحقیق کامل کامل بکری و عبدالوهاب ابوالنور. دارالکتب الحدیث.
کرامتی، یونس. (1383ش). «بیرونی». دائرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج13. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
کوشیار گیلانی. زیج جامع. نسخۀ خطی شمارۀ 3/784 کتابخانۀ ینی جامع استانبول.
معصومی همدانی، حسین. (1387ش). «نجوم قدیم چیست؟». نجوم.
Kennedy, Edward, S. (1996). “Mathematical geography”. Encyclopedia of the History of Arabic Science, vol I, London, pp. 185-201.
Nallino, C.A. (1903-1907). Al-bat n  sive Albatenii Opus Astronomicum, Rome. (rep. in Islamic Mathematics and Astronomy, Edited by F. Sezgin, vol.11-12, Frankfurt, 199).
Ptolemy, (1893). The Geography, Dublin.
ــــــــــــــــ . (1998). Almagest, Translated and Annotated by G.J. Toomer, London.
Sezgin, F. (1974-1978). Geschinchete Des Arabischen Schrifttums, vol.5 (Mathematik), vol.6 (Astronomie), Leiden: Brill.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار