درآمدی بر تشکیل داروخانه و دارو فروشی در سرزمین‌های اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی – دانشگاه تهران

چکیده

داروخانه به عنوان محلی برای فروش، ساخت و تجویز دارو در سرزمین‌های اسلامی به گونه‌های مختلف برقرار بود. مقالۀ حاضر با استناد به منابع و مآخذ تاریخی، سیر تاریخی داروفروشی در سرزمین‌های اسلامی را از لحاظ نام و عنوان، محل و شیوه‌های فروش، ساختار و چگونگی نظارت بر داروفروشی بررسی کرده است. «خزانة الشراب یا خزانة الادویة» در متون دورۀ اسلامی کهن‌ترین واژه‌ای است که برای داروخانه به‌کار رفته است. علاوه بر فروش سیّار، بیمارستان‌ها، عطاری‌ها و قصر خلفا و سلاطین از جمله محل‌هایی بود که تجویز و فروش دارو در آن انجام می‌شد. داروخانه‌ها معمولاً دارای تشکیلات مخصوص به خود بودند و داروساز که «مهتار» یا «شرابدار» نامیده می‌شد، جایگاه پایین‌تری نسبت به پزشک داشت. برخی از داروخانه‌های جهان اسلام نیز به سبب نگهداری اسناد پزشکی و نیز داشتن ظروف گران‌قیمت از نظر علمی و هنری اهمیت داشتند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Introduction to Establishment of Pharmacy and Drug Sales Services in Islamic World

نویسندگان [English]

  • Jamal Moosavi 1
  • Mohammad Taqavi 2
1 University of Tehran
2 Phd Student, University of Tehran
چکیده [English]

The pharmacy was used as a venue for the manufacture, prescription and sale of medicines in Islamic territories in different ways. Based on historical sources of medicine, this paper studies the history of drug sale in the Islamic world through a survey of selling practices, characteristics, structures and the way they were monitored, Khizāna al-Sharāb is the oldest word used for pharmacy. Apart from street vendors, the hospitals, ʿAttārīs and palaces of the kings were among the places where the prescription and sale of medicine took place. Pharmacies usually had their own organization, and the pharmacist, which was called Mihtar or Sharābdār, occupied a lower position than a physician. Some pharmacies in the Islamic world were also important for scientific and artistic reasons, because they were places where medical records and expensive utensils were kept.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Pharmacy
  • ʿAttārīs
  • Sharābkhānāh
  • Ḥānūt al-Ṭabīb
  • Ṣaydalānī

مراجع

آملی، ‏شمس‌الدین محمدبن محمود. (1381ق). نفائس الفنون فی عرائس العیون. به کوشش أبوالحسن شعرانى‏. تهران‏: اسلامیة.
ابن ابی اصیبعه. (2001م). عیون الأنباء فی طبقات الأطباء. تحقیق عامرنجار. قاهره‏: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابن ابی نصر، کوهین العطّار. منهاج الدکان و دستور الاعیات فی اعمال و ترکیب الادویة النافعة للابدان. مصر: دارالکتب العربیة الکبری. [بی‌تا].
ابن اثیر (1385ق/1965م). الکامل فی التاریخ. بیروت: دار صادر.
ابن اخوه. (1408ق). معالم القربة فی أحکام الحسبة. به کوشش صدیق عیسى المطیعی و محمدمحمود شعبان. قم: مکتب الأعلام الإسلامى‏.
ابن اسفندیار. (1366ش). تاریخ طبرستان‏. به کوشش عباس اقبال آشتیانى. تهران‏: پدیده خاور.
ابن بطوطه. (1417ق). رحلة ابن بطوطة. به کوشش عبدالهادى تازى. ریاض: اکادیمیه المملکة المغربیة‏.
ابن بیطار، عبداللّه بن احمد. (1412ق). الجامع  لمفردات الأدویة و الأغذیة. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن جلجل. (1955م). طبقات الأطباء و الحکماء. تحقیق فؤاد سید.‏ قاهره: مطبعة المعهد العلمی الفرنسی‏.
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی. (1412ق/1992م). المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن حوقل. (1938م). صورة الأرض،. بیروت: دار صادر.
ابن خلدون. (1408ق/1988م). کتاب العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فى تاریخ العرب و البربر. تحقیق خلیل شحادة. بیروت: دار الفکر.
ابن العبری. (1992م). تاریخ مختصر الدول. تحقیق انطون صالحانى الیسوعى. بیروت: دار الشرق.
ابن عساکر، على بن حسن. (1415ق). تاریخ مدینة دمشق‏. به کوشش على شیرى. ‏بیروت: دار الفکر.
ابن کنان دمشقی. (1421ق/1991م). حدائق الیاسمین فی ذکر قوانین الخلفاء و السلاطین.‏ به کوشش عباس صباغ. بیروت: دار النفائس.
ابن ندیم. (1350ش). الفهرست، تحقیق محمدرضا تجدد. تهران.
ابن مقفع‏. عبداللّه. کلیله و دمنه‏. بیروت‏: دارالقلم. [بی‌تا].
اعتمادالسلطنه، ‏محمد حسن خان. (1367ش). تاریخ منتظم ناصرى. به کوشش محمد اسماعیل رضوانى.‏ تهران‏: دنیاى کتاب.
اقبال آشتیانى، ‏عباس. (1384ش). تاریخ مغول.‏ تهران: امیرکبیر.
الگود، سیریل. (1386ش). تاریخ پزشکی ایران و سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمۀ باهر فرقانی. تهران: امیرکبیر.
ــــــــــــــــ . (1357ش). طب در دورۀ صفویه. ترجمۀ محسن جاویدان. تهران: دانشگاه تهران.
امیدیانی، حسین. (پاییز 1378ش). «ربع رشیدی، مجتمع بزرگ وقفی، علمی و آموزشی در تبریز (قرن هشتم هجری سیزدهم میلادی)». وقف میراث جاویدان، شمارۀ 27.
بروکلمان، کارل. (1977م). تاریخ الادب العربی. ترجمۀ عبدالحلیم نجار. مصر: دارالمعارف.
بکری، محمدبن معصوم. (1382ش). تاریخ سند. به کوشش عمر بن محمد داود پوته. تهران: اساطیر.
بلر، شیلا. (پاییز 1387ش). «معماری و جامعه در دورۀ ایلخانیان (تحلیل وقف‌نامۀ ربع رشیدی)». ترجمۀ مهرداد قیومی. گلستان هنر، شمارۀ 13.
تاجبخش، حسن. (1379ش). تاریخ بیمارستان‌های ایران (از آغاز تا عصر حاضر). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
حاجی خلیفه. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت: دار احیاء التراث العربی. [بی‌تا].
حافظ ابرو، عبداللّه. (1375ش). جغرافیا. به کوشش صادق سجادى. ‏تهران‏: میراث مکتوب‏.
حسین، محمدکامل (1387ش).‏ الموجز فی تاریخ الطب و الصیدلة عند العرب‏. تهران‏: دانشگاه علوم پزشکى ایران.
حسینى منشى، ‏محمد میرک بن مسعود. (1385ش). ریاض الفردوسخانی‏. به کوشش ایرج افشار و فرشته صرافان‏. تهران‏: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
حکیم مؤمن، محمد. (1386ش). تحفة المؤمنین. تهران: مؤسسۀ نشر شهر.
خورشاه  بن قباد. (1379ش). ‏تاریخ ایلچى. به کوشش محمدرضا نصیرى و کوئیچى هانه‌دا. تهران‏: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏.
دهخدا، علی‌اکبر. (1344ش). لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین. تهران: چاپخانۀ دانشگاه تهران.
دمشقی، ‏جعفر بن علی. (2009م). الإشارة إلى محاسن التجارة و غشوش المدلسین فیها. به کوشش محمود الأرناؤوط. بیروت: دار صادر.
راوندى، مرتضى. (1382ش).‏ تاریخ اجتماعى ایران‏. تهران: نگاه.
رشیدالدین فضل‌اللّه. (1358ش). سوانح الافکار. به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه. تهران.
زرکلی، خیرالدین بن محمود. (2002م). الأعلام. بیروت: دارالعلم للملایین.
سامرایی، کمال. (1985م). مختصر تاریخ الطب العربی. بیروت: دارالنضال.
سپهر، عبدالحسین خان. (1386ش). مرآت الوقایع مظفرى‏. به کوشش عبدالحسین نوایى.‏ تهران‏: میراث­مکتوب.
سراج عفیف، شمس. (1385ش). ‏تاریخ فیروزشاهى.‏ به کوشش حسین ولایت.‏ تهران: اساطیر.
سزگین، فؤاد. (1379ش). تاریخ نگارش‌های عربی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
سمرقندى، ‏کمال‌الدین عبدالرزاق (1383ش). مطلعسعدینومجمعبحرین. به کوشش عبدالحسین نوایى. تهران: ‏پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏.
سنایی غزنوی. دیوان. به اهتمام مدرس رضوی. تهران. [بی‌تا].
شاردن، ژان. (1372ش). سفرنامه. ترجمۀ اقبال یغمایى‏. تهران: توس‏.
صفا، ذبیح‌اللّه. (1378ش). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس‏.
صَلّابی، علی‌محمد. (1428ق/2007م). عصر الدولة الزنکیة .... قاهرة: مؤسسة اقرأ للنشر و التوزیع و الترجمة.
طبری، محمد بن جریر (1387ق/1967م). تاریخ الرسل و الملوک. تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.
ظهیری سمرقندی، ‏محمد بن علی. (1381ش). سندبادنامه. به کوشش محمدباقر کمال‌الدینی‏. تهران‏: میراث مکتوب‏.
عراقی. (1384ش). دیوان عراقی.تهران: علم.
عطار نیشابوری. (1339ش). خسرو نامه. تهران: کتاب‌فروشی زوّار.
عمر، أحمد مختار. (1429ق/2008ش). معجم اللغة العربیة المعاصرة. عالم الکتب.
عمرى، ابن فضل اللّه. (1424ق). مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار. به کوشش مصطفى مسلم و دیگران. ابوظبی: ‏المجمع الثقافی.
عیسی بک، احمد. (1401ق). تاریخ البیمارستانات الاسلامیه. بیروت: دارالرائد العربی.
ــــــــــــــــ . (1387ش). معجم الأطباء. تهران‏: دانشگاه علوم پزشکى ایران.
عوفی، سدیدالدین محمد. (1386ش).‏ متن انتقادی جوامع الحکایات و لوامع الروایات. به کوشش امیربانو مصفا و مظاهر مصفا. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی‏.
عین‏السلطنه، قهرمان میرزا. (1374ش). روزنامۀ خاطرات عین‏السلطنه. به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: اساطیر.
فاضل، محمود. (1355-1361ش). فهرست نسخ خطی کتابخانۀ الهیات مشهد. مشهد: دانشگاه فردوسی.
فاکهى، محمد بن اسحاق. (1424ق).‏ أخبار مکة فى قدیم الدهر و حدیثه‏. به کوشش عبدالملک ‏ابن دهیش. مکه: مکتبة الاسدی‏.
فروخ، عمر. (1361ش). «زیست‌شناسی و علوم پزشکی در اسلام». ترجمۀ غلامحسین صدری افشار. هدهد، ش35.
قاسمی، محمدسعید و دیگران. (1988م). قاموس الصناعات الشامیه. دمشق: دارطلاس.
قزوینى اصفهانى، ‏محمد یوسف واله. (1382ش). ایران در زمان شاه‏ صفى و شاه ‏عباس دوم‏. به کوشش محمدرضا نصیرى‏. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
قفطی. (1371ش). تاریخ الحکماء. به کوشش بهین دارایی. تهران: دانشگاه تهران.
قلقشندی، ‏أحمد بن عبداللّه. صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء. به کوشش محمدحسین شمس‌الدین‏. بیروت: ‏دار الکتب العلمیة. [بی‌تا].
قمرى بخارى، حسن بن نوح. (1387ش).‏ التنویر. تحقیق محمد کاظم امام‏. تهران‏: دانشگاه علوم پزشکى ایران.
کاتب یزدى، احمد. (1386ش). تاریخ جدید یزد. به کوشش ایرج افشار. ‏تهران: امیرکبیر.
کردعلی، محمد. (1403ق/1983م). خطط الشام. دمشق: مکتبة النوری.
مدنى، على خان بن احمد. (1426ق). رحلة ابن معصوم المدنی.‏ به کوشش شاکر هادى‏ شکر. بیروت: دار العربیة للموسوعات‏.
مستوفى، ‏عبداللّه. (1384ش). شرح زندگانى من.‏ تهران‏: زوار.
معاضیدى، عبدالقادر سلمان. (1426ق).‏ واسط فى العصر العباسى. بیروت‏: دار العربیة للموسوعات‏.
مقریزی، احمد بن علی (1418ق/1997م). السلوک لمعرفة دول الملوک. تحقیق محمد عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب العلمیة.
ــــــــــــــــ . خطط (المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار). قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة. [بی‌تا].
منهاج سراج. (1363ش). طبقات ناصرى.‏ به کوشش عبدالحى حبیبى. تهران‏: دنیاى کتاب‏.
مهدوى، مصلح‏الدین. (1386ش). اصفهان دارالعلم شرق. به کوشش محمدرضا نیل‌فروشان. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.
مولوی. (1387ش). غزلیات شمس تبریز. مقدمه و گزینش محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
ــــــــــــــــ . (1383ش). مثنوی معنوی. تهران: مجید.
نظام الملک. (1378ش). سیرالملوک. به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: علمی و فرهنگی.
Chipman, Leigh. (2010). the World of Pharmacy and Pharmacists in Mamluk Cairo. Leiden & Boston: Brill.
Floor, Willem. (2012). “Hospitals in Safavid and Qajar Iran: An Enquiry into Their Number, Growth and Importance.” in Hospital in Iran and India: 1500-1950s.Leiden: Brill.
Hamarneh, Sami. (1962). ‘‘the Rise of Professional Pharmacy in Islam.’’ Medical History, Volume 6, Issue 01. pp. 59-66.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار