جهان‌شناسی در عجایب‌نگاری‌ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه زنجان

2 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه تهران

3 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه تهران

چکیده

جهان‌شناسی و مسألۀ نظم حاکم بر جهان از موضوعاتی است که عالِمان علوم مختلف ازجمله عجایب‌نگاران در تمدن اسلامی به آن پرداخته‌اند. پرسش اصلی این پژوهش این است که عجایب‌نگاری‌ها، از حیث جهان‌شناسی و نشان دادن نظم حاکم بر جهان چگونه عمل کرده‌اند؟ در این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی تلاش شده است به‌منظور دریافت درک صحیح از جهان‌شناسی در عجایب‌نگاری‌ها، در گام نخست، به جهان، جهان‌شناسی و عجایب‌نگاری در تمدن اسلامی پرداخته و سپس اجزا و عناصر شناخت جهان در این متون بررسی و تحلیل‌ شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که جهان‌شناسی در عجایب‌نگاری‌ها تلفیقی از آراء مختلف است، اما موضوع مهم، مسألۀ وحدت مبدأ هستی، پیوستگی عالم خلقت و جاری بودن عظمت و قدرت باری‌تعالی در مخلوقات است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Cosmology in the Writing of Marvels (ʿAdjāʾib Nāma/ʿAdjāʾib al-Makhlūqāt)

نویسندگان [English]

  • mohammad jafar ashkevari 1
  • Seyyed Jamal Moosavi 2
  • Masoud Sadeghi 3
1 Assistant Professor of History and Civilization of Islamic Nations, University of Zanjan
2 Associated Prof., University of Tehran
3 Assistant Prof. University of Tehran
چکیده [English]

Cosmology and the question of the ruling order of the universe are the subjects which the scholars of various sciences, including the wonders writings, have been addressing. The main question of this study is that how behaved wonders of creation, in terms of cosmology, and showing the order of the world? In this research, a descriptive - analytic method has been tried to obtain an accurate understanding of cosmology in the writing of marvels, in the first step, the world, cosmology and ʿAdjāʾib literature in Islamic civilization are addressed, then Components and elements of world knowledge in this texts are studied and analyzed.The results of the research show that Cosmology in the wonders of creation (ʿAdjāʾib Nāmah/Makhlūqāt) is a combination of different opinions, but the important thing is the issue of unity of origin, the continuity of the universe of creation and the flow of greatness and power of god (Allāh) in the creatures

کلیدواژه‌ها [English]

  • ʿAjāʾib al-Makhlūqāt wa Gharāʾib al-Mawjūdāt (‘Marvels of Creation and Rarities of Existence’)
  • Cosmology
  • the writing of marvels
قرآن کریم
ابن عربی. [بی تا]. الفتوحات المکیه. بیروت: دار صادر.
ابن‌سینا. (1316ش). فن سماع طبیعی. ترجمۀ محمدعلی فروغی. تهران: چاپخانه مجلس.
ــــــــــــــــ. (1331ش). رساله در حقیقت و کیفیت سلسله موجودات و تسلسل اسباب و مسببات. به تصحیح موسی عمید. تهران: انجمن آثار ملی.
ــــــــــــــــ. (1372ش). اقسام علوم عقلی در راهنمای حکمت. ترجمۀ ضیاءالدین دری. تهران: چاپخانۀ حیدری.
ــــــــــــــــ. (1954م). عیون الحکمه، به تصحیح عبدالرحمن بدوی. قاهره.
ــــــــــــــــ. (1959م). الاشارات و التنبیهات. تحقیق سلیمان دنیا. قاهره: دارالمعارف.
ابن‌ندیم. (1350ش). الفهرست. تحقیق رضا تجدد. تهران: [بی‌نا].
ابن‌وردی، عمر بن مظفر. (1428ق). خریدة العجائب و فریدة الغرائب. محقق انور محمود زناتی. قاهره: مکتبه الثقافة الدینیة.
اخوان‌الصفا. (1957م). رسائل اخوان‌الصفا و خلّان الوفا. بیروت: دار صادر.
اشکواری، محمدجعفر. (زمستان 1392ش). «عجایب‌نگاری ابن فقیه در کتاب البلدان». تاریخ اسلام، شمارۀ 56، ص 75-100.
اشکواری، محمدجعفر. سید جمال موسوی و مسعود صادقی. (تابستان 1396ش). «عجایب‌نگاری در تمدن اسلامی: خاستگاه و دوره بندی». مطالعات تاریخ اسلام، شمارۀ 33، ص 29-52.
اکرمی، موسی. (1377ش). از دم صبح ازل تا آخر شام ابد (تبیین کیهان شناختی آغاز و انجام جهان)، ت‍ه‍ران: ب‍نی‍اد دانش‍نام‍ه ب‍زرگ ف‍ارسی‫.
انصاری دمشقی، محمد بن ابی طالب. (1357ش). نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر. ترجمۀ سید احمد طبیبیان. تهران: انتشارات اساطیر.
ایروین، رابرت. (1383ش). تحلیلی از هزار و یک شب. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: فرزان.
آرام، احمد. (1366ش). علم در اسلام، تهران: سروش.
آیتو، جان. (1372ش). فرهنگ ریشه شناسی انگلیسی. ترجمۀ حمید کاشانیان، ذیل “cosmos”.تهران: نقطه.
براتی، پرویز. (1388ش). عجایب ایرانی: روایت، شکل و ساختار فانتزی عجایب‌نامه‌ها به همراه متن عجایب‌نامه‌ای قرن هفتمی. تهران: نشر افکار.
بوروکهارت، تیتوس. (1389ش). جهان‌شناسی سنتی و علم جدید. ترجمۀ حسن آذرکار. تهران: حکمت.
بیرونی، ابوریحان. (ش1362). التَّفهیم لِأَوائلِ صناعة التَّنجیم. به اهتمام جلال‌الدین همائی. تهران: انجمن آثار ملی.
پورنامداران، تقی. (1368ش). رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
تهانوی، محمدعلی. (1996م). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. المحقق رفیق العجم و علی دحروج. لبنان: مکتبة لبنان.
جابر بن حیان. (1893م).کتاب‌الزیبق الشرقی، کتاب الزیبق الغربی، در رسائل مهمّه فی‌العلوم الکیمیاویه و الصنعیه. پاریس: چاپ برتلو، چاپ افست اوسنابروک 1967م.
جعفریان، رسول و دیگران. (1395ش).«جهان‌شناسی ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندی». فلسفه و کلام، سال ششم، شمارۀ 2.
جمالزاده، عبدالرضا. (زمستان 1383ش). «عالم کبیر و عالم صغیر». فصلنامۀ دین و سیاست، شمارۀ 2.
جیلانی، عبدالکریم بن ابراهیم. (1340ق). الانسان الکامل فی معرفة الأواخر و الأوائل. مصر: [بی نا].
خالدوف، انس. (ربیع الاول و جمادی الاخر 1410م). «علم النبات فی کتاب عجائب المخلوقات للقزوینی»، التراث العربی، العدد 37 و 38.
دهخدا، علی اکبر. (1337ش). لغت نامه. مؤسسه لغت نامۀ دهخدا. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
زارع، روزبه و سید حسن حسینی. (پاییز و زمستان 1390ش). «آغازمندی طبیعت در آرای کریگ همراه با طرح و بررسی یک استدلال پیشینی و یک تائید تجربی». فلسفۀ علم. شمارۀ 2.
سید عرب، حسن. (1390ش). «عالم». دایرةالمعارف تشیع. جلد 11. تهران: حکمت.
شیرازی، قطب الدین. (1383ش). شرح حکمة الاشراق. به اهتمام مهدی محقق و عبداللّه نورانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
طاش‌کوپری‌زاده، احمد بن مصطفی. (1405ق). مفتاح السعادةه و مصباح السیادة. بیروت-لبنان: دارالکتب العلمیه.
طباطبائی، محمدحسین. (1370ش). اصول فلسفه و روش رئالیسم، پاورقی به قلم مرتضی مطهری. تهران: صدرا.
طوسی، محمد بن محمود. (1387ش). عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. به اهتمام منوچهر ستوده. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
عالیخانی، بابک. (1379ش). بررسی لطایف عرفانی در نصوص عتیق اوستایی. تهران: نشر هرمس.
عرقسوسی، محمدخیرحسن و حسن ملاعثمان. (1402ق). ابن‌سینا و النفس الانسانیه. بیروت: مؤسسة الرساله.
عزی، عزیزالعلی. (1356ق). «عجائب المخلوقات للقزوینی دراسة فی تراثنا العلمی». المورد. شمارۀ 24.
عیسی بک، احمد. (1387ش). تاریخ النبات عند العرب. تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران.
غرناطی، ابوحامد. (1993م). تحفة الالباب و نخبة الاعجاب. تحقیق اسماعیل العربی. مغرب: منشورات دارالافاق الجدیده.
غزالی، ابوحامد محمد. [بی تا]. احیاء علوم الدین. بیروت: انتشارات دار احیاء التراث العربی.
قرة مصطفی، احمد. (1395ش). «نمودارهای جهان نگارانه در جهان اسلام». ترجمۀ عبداللّه فرهی. مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی. سال یازدهم. شمارۀ 43.
قزوینی، محمد بن زکریاء. (1390ش). عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. برگردان به فارسی از مترجمی ناشناخته. به کوشش یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه. چاپ دوم. قم: مجمع ذخائر اسلامی.
کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانویچ. (1379ش). تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
لاهیجی، عبدالرزاق. (1364ش). گوهر مراد. تهران: طهوری.
مجهول المؤلف. (1315ش). هزار و یک شب. ترجمۀ عبداللطیف طسوجی.بهمت محمد رمضانی. تهران: کلاله خاور.
مسعودی، ابو الحسن علی بن حسین. (1409ق). مروج الذهب و معادن الجوهر. تحقیق اسعد داغر. قم: دار الهجرة.
مطهری، مرتضی. (1381ش). آشنایی با علوم اسلامی. قم: انتشارات اسلامی.
مهری، فاطمه. (بهار و تابستان 1397ش). «مبادی طرحی نو در خوانش عجایب‌نامه‌ها». ادبیات و زبان‌ها، شمارۀ 21، ص 97-113.
نسفی، عزالدین. (1371ش). انسان کامل. تصحیح موژیران موله. تهران: انتشارات کتابخانه طهوری.
نصر، سید حسین. (1342ش). نظر متفکران اسلامی در بارۀ طبیعت. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــ. (1395ش). دین و نظام طبیعت. ترجمۀ حسین فغفوری. تهران: حکمت.
یاقوت حموی. (1995م). معجم الادبا. ج 4. بیروت: دارالصادر.