سرّ اسرار کیمیای رازی: تأملی بر دو مفهوم بنیادین صبغ و اکسیر در سنّت صناعت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران

2 پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پژوهشکده غرب‌شناسی و علم‌پژوهی، گروه تاریخ علم

چکیده

کیمیا از عصر مدرن تا امروز، دانشی کهن یا میراثی شبه‌‌علمی، سرشار از راز تلقی شده که ارجمندی آن عمدتاً در رویه‌ها و دستورالعمل‌های بسترساز شیمی نوین است. تردید در اصالت آثار کیمیایی، کاستی و سستی در متن‌پژوهی، و غلبۀ پیش‌داوری در تاریخ‌نگاری، کمتر مجالی برای جُستن اسرار کیمیا از درون آن فراهم کرده است. در این میان، رازی از چند جنبه بخت‌یار و متمایز است: (1) به‌مثابۀ طبیعی‌دانی متقدم و سرسلسلۀ مکتبی در کیمیای جهان اسلام شهرت دارد؛ (2) واقعیت حیات و اصالت برخی از آثار محوری‌اش در این باره مورد تردید نیست؛ (3) برداشت پژوهشگران از این آثار با تلقی امروزی از علم آزمایشگاهی و مبرّا از رازناکیِ شیمی، سازگار بوده، او را نیای شیمی‌دانان و متفاوت از عموم کیمیاگران دانسته‌اند. این جستار، با مروری مقدماتی بر مبانی نظری و سنت مفهومی کیمیا، به‌ویژه دو شاهراه و مقصود عملیاتی آن («صبغ» و «اکسیر»)، به روایت محمدِ زکریا و از درون همۀ آثار در دسترس کیمیایش، با تمرکز بر سرّ الاسرار، پیوند او با سنّت مفهومی را بررسی و تأیید کرده، تمایز و بداعتش را در سنت متنی و فنی انگاشته، پیشنهادهایی نیز ارائه می‌کند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Secret of Secrets in Alchemy of al-Rāzī; A Reflection on Two Fundamental Concepts: Tincture and Elixir, in the Tradition

نویسندگان [English]

  • Reza Kouhkan 1
  • Mohammad Joharchi 2
1 proffesor
2 Faculty of Occident & Science Studies , Institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Alchemy in the modern age, ancient knowledge or heritage pseudo-science, is considered as obscure and full of mystery, whose venerability are based on procedures and guidelines for the emergence of chemistry. Doubtfulness in the originality of alchemy texts, the weaknesses and deficiency in the text-based research, and the prevailing prejudice in the historiography of science, provided less opportunity for the pursuit of the mysteries of alchemy from within it. Meanwhile, Muḥammad ibn Zakarīyya is lucky and preferable in some aspects: (1) Is known as the primitive natural scientist in the Islamic world; (2) The reality of his life and originality of some of his central works on this issue is not questioned; (3) The researchers' perception of these texts are consistent with the contemporary notion of in vitro and inferiority of the chemistry, then he is considered to be a chemist and different from the general alchemist. This essay, with a preliminary overview of the basic concepts of alchemy and its conceptual tradition, especially the two highways to its operational purpose (Tincture and Elixir), reveals the mystery of alchemy upon Rāzī's narration and within all available his alchemy works, focusing on Sir al-ʾAsrār; and finally, criticizes the prevailing beliefs and suggestions

کلیدواژه‌ها [English]

  • Alchemy
  • Elixir
  • Rāzī (Muḥammad ibn Zakarīyyā)
  • Tincture
  • Transmutation

مراجع

ابن‌ابی‌اصیبعه، موفق‌الدین. (1882-1884م). عیون‌الانباء فى طبقات الاطباء. چاپ آوگوست مولر. کونیگسبرگ و قاهره.
ابن‌جلجل. (1955م). طبقات الاطباء و الحکما. تحقیق فؤاد سیّد. قاهره: مطبعة المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة.
ابن خلدون. (1408ق/1988م). تاریخ ابن خلدون، المسمی بـ‌دیوان المبتدا و الخبر. چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار. 8ج. بیروت.
ـــــــــــــ . (1383ش). مقدمه بر تاریخ. ترجمۀ‌ محمد پروین گنابادی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ2، دورۀ دو جلدی.
ابن‌خلّکان. (1968ـ1977م). وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. چاپ احسان عبّاس. 8ج. بیروت: دار صادر. (چاپ افست قم، 1364ش).
ابن عربی، محیی‌الدین. (1985م). الفتوحات المکیة. تحقیق و تقدیم عثمان یحیی. تصدیر و مراجعه ابراهیم مدکور. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابن ندیم. (1381ش). الفهرست. به کوشش محمّدرضا تجدد. تهران: اساطیر.
ابوالفداء، اسماعیل بن علی. (1998م). المختصر فی أخبار البشر. چاپ محمد زینهم عزب و یحیی سید حسین. 4ج، قاهره: دارالمعارف.
اذکائی، پرویز سپیتمان. (1382ش). حکیم رازی (حکمت و نظام طبیعی). تهران: طرح نو با همکاری مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها.
بورکهارت، تیتوس. (1387ش). کیمیا: علم جهان، علم جان. ترجمۀ‌ گلناز رعدی آذرخشی و پروین فرامرزی. تهران: حکمت.
بیرونی. ابوریحان. (1936م)، رسالة للبیرونی فی فهرست کتب محمد بن زکریاء الرازی. چاپ پاول کراوس، پاریس.
ـــــــــــــ . (1366ش). فهرست کتاب‌های رازی و نام‌های کتابهای بیرونی از ابوریحان بیرونی و المشاطة لرسالة الفهرست از غضنفر تبریزی. تصحیح و ترجمۀ مهدی محقق. تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــــ . (1370ش). الصیدنة فی الطب. چاپ عباس زریاب خویی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ـــــــــــــ . (1374ش). الجماهر فی الجواهر. چاپ یوسف الهادی. تهران: نشر میراث مکتوب.
بیهقی، ظهیرالدین علی‌بن زید. (1365ق/ 1946م). تاریخ حکماء الاسلام تتمة صوان الحکمة. چاپ محمد کرد علی. دمشق: مطبعة الترقی.
ـــــــــــــ . (1388ش). درة الأخبار و لمعة الأنوار (برگردان فارسی تتمه). تهران: حکمت.
پینِس، شلومو. (1376ش). «اصالت علم اسلامی در چه بود؟». ترجمۀ‌ بهناز هاشمی‌پور. معارف، ش40 (دورۀ 14، ش1).
ـــــــــــــ . (1387ش). نظریۀ جوهر فرد از دیدگاه مسلمین. ترجمۀ فرشته آهنگری. تهران: کلک سیمین.
تاریخ فلسفه اسلامی. (1383-1388ش). به اهتمام سید حسین نصر، الیور لیمن و دیگران. ترجمۀ جمعی از استادان فلسفه. تهران: حکمت.
تاریخ فلسفه در اسلام. (1367ش). به اهتمام میان‌محمد شریف. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
جابر بن حیان. (1893-1928م). مجموعة مصنفات فی الخیمیاء و الإکسیر الأعظم. چاپ پی‌یر لوری از چاپ برتلو و هوداس (1893) و هُلمیارد (1928). لبنان، جبیل: دار مکتبة بیبلیون.
ـــــــــــــ . (1354ق). مختار رسائل جابر بن حیان. چاپ پاول کراوس، قاهرة: مکتبة خانجی و مکتبتها.
ـــــــــــــ . (1988م). تدبیر الإکسیر الأعظم: اربع‌عشرة رسالة فی صنعة الکیمیاء. چاپ پی‌یر لوری. دمشق: معهد العلمی الفرنسی للدّراسات العربیة، الجفان و الجابی للطباعة و النشر.
جوا، میکله. (1374ش). تاریخ جامع شیمی. ترجمۀ باقر مظفّرزاده. تهران: شرکت انتشارات علمی وفرهنگی.
رازی. ابوبکر محمّد‌بن زکریا. الإثبات. نسخۀ خطی شمارۀ 13006Or کتابخانۀ بریتانیا. برگ 78پ-79ر.
ـــــــــــــ . الإکسیر. نسخۀ خطی شمارۀ 13006Or کتابخانۀ بریتانیا. برگ 79پ-84ر.
ـــــــــــــ . التدابیر. نسخۀ خطی شمارۀ 13006Or کتابخانۀ بریتانیا. برگ 90ر-91پ.
ـــــــــــــ . التدبیر. نسخۀ خطی شمارۀ 1086 مکرر کتابخانۀ جاراللّه استانبول. برگ 42پ-43پ.
ـــــــــــــ . الحجر. نسخۀ خطی شمارۀ 700 کتابخانۀ اسکوریال.
ـــــــــــــ . (1957م). سرّ الأسرار. به‌کوشش و ترجمه و شرح روسی عبیداللّه کریموف (چاپ عکسی نسخه آکادمی علوم تاشکند). تاشکند: المجمع العلمی الروسی.
НЕИЗВЕСТНОЕ СОЧИНЕНИЕ АР-РАЗИ ‘КНИГА ТАИНЫ ТАЙН’ [Sirr al-Asrar; Neizvestnoe soçinenie ar-Razi ‘kniga tainy tain’]
ـــــــــــــ . (الف1394‌ش). سرّ الأسرار. چاپ احسان مقدس. تهران: نیلوبرگ.
ـــــــــــــ . الشرف الصناعة. نسخۀ خطی شمارۀ 13006Or کتابخانۀ بریتانیا. برگ 84ر-90ر؛ و نسخۀ شمارۀ 1086 مکرر کتابخانۀ جاراللّه، برگ 38پ-42پ.
ـــــــــــــ . الشواهد. نسخۀ خطی شمارۀ ض10739 کتابخانۀ آستان قدس رضوی. و برگ‌هایی از نسخۀ 16/کیمیا کتابخانۀ نواب رامپور هند به روایت استیپلتن؛ همچنین ترجمۀ فارسی در مجموعۀ مشکوة، نسخۀ 13/1087 کتابخانۀ دانشگاه تهران موسوم به شواهد الحجر، برگ 26پ-38پ.
ـــــــــــــ . (1349ش). کتاب الاسرار یا رازهای صنعت کیمیا، ترجمه و تحقیق حسنعلی شیبانی، تهران: مؤسّسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ـــــــــــــ . (1343ش). کتاب الاسرار و سرّ الاسرار لابی‌بکر محمد بن زکریا‌بن یحیی الرازی با تجارب شهریاری شهریار بهمنیار پارسی. به‌اهتمام محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: کمیسیون ملّی یونسکو.
ـــــــــــــ . المدخل البرهانی (علل المعادن). نسخۀ خطی شمارۀ 13006Or کتابخانۀ بریتانیا با عنوان «الفصول فی فواید منتخبه من الکتب الاثنی‌عشرة للحکیم الفاضل، محمد بن زکریا الرازی رحمه اللّه». برگ 77ر-78پ.
ـــــــــــــ . (1346ش). المدخل التّعلیمی یا راهنمای آموزش صنعت کیمیا. به‌اهتمام حسنعلی شیبانی (متن، ترجمۀ فارسی با مقابله ترجمۀ انگلیسی، به‌علاوه چهار گفتار دیگر). تهران: مؤسّسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
ـــــــــــــ . (ب‌1394ش)، گزیده رسائل دوازده‌گانه در کیمیا. چاپ احسان مقدس. تهران: منشور سمیر.
زاوش، محمد. (1375ش). کانی‌شناسی در ایران قدیم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سارتن، جورج. (1383ش). مقدمه بر تاریخ علم. ترجمۀ‌ غلامحسین صدری‌افشار، نسترن حکمی، نسرین حکمی. تهران: شرکت انتشارات علمی وفرهنگی.
سزگین، فؤاد. (1380ش). تاریخ نگارش‌های عربی (جلد چهارم: کیمیا، شیمی، گیاه‌شناسی، کشاورزی.) ترجمه وتدوین مؤسسه نشر فهرستگان، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
الشّکیل. علی جمعان. (1409ق/1989م). الکیمیاء فی الحضارة الاسلامیة. قاهرة: دارالشّروق.
صفدی، صلاح‌الدین. (1394ق/1974م). الوافی بالوفیات. 30ج. ویسبادن (و بیروت).
فرهنگ توصیفی شیمی. (1383ش). به اهتمام پرویز بالازاده. تهران: فرهنگ معاصر.
قفطى، جمال‌الدین. (1903م). تاریخ‌الحکماء. چاپ یولیوس لیپرت. لایپزیگ.
کربن، هانری. (1384ش). تاریخ فلسفۀ اسلامی. ترجمۀ سیدجواد طباطبایی، تهران: کویر، انجمن ایران‌شناسی فرانسه.
کوهکن. رضا، عالم‌زاده. هادی. (پاییز و زمستان 1384ش). «مسألۀ جابری: نوع‌شناسی اشارات جابربن حیان به امام صادق علیه‌السلام». فصلنامۀ اسلام‌پژوهی. شمارۀ اول. ‌ص 1-20.
متولیان. امین. (پاییز و زمستان 1395ش). «شرحی بر مفهوم حل و عقد در رسالۀ مفاتیح الرحمة و میزان الحکمۀ طغرایی.» تاریخ علم. دورۀ 14، شمارۀ 2. ص175-199.
ـــــــــــــ . (1396ش). تبیین نظریۀ فلزات (علم الفلزات) جابری بر اساس کتب اجساد سبعهو بررسی نسبت آن با مفهوم «حل و عقد» نزد مؤیدالدین طُغرایی به‌وسیلۀ تصحیح و شرح باب چهارم وپنجم از رسالۀ «مَفاتیح الرَحمة و اسرارُ الحِکمة». رساله برای دریافت درجۀ دکتری در رشتۀ تاریخ علم دورۀ اسلامی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
محقق، مهدی. (1352ش). فیلسوف ری، محمد‌بن زکریای رازی. تهران: مک‌گیل، مؤسسۀ‌ مطالعات اسلامی.
معصومی همدانی، حسین. (1397ش). تاریخ و فلسفۀ علم: مقالاتی از رشدی راشد و دربارۀ او. با همکاری حسن امینی. تهران: هرمس، پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران.
مهین‌فر، سیّاره. (1396ش). «اکسیر». دایرة‌المعارف پزشکی اسلام و ایران. زیر نظر علی‌اکبر ولایتی. ج1. تهران: امیرکبیر.
 موحد، صمد. (1367ش). «آتش.2». دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی. زیر کاظم موسوی بجنوردی. ج1. تهران: مرکز دایرة‌المعارف اسلامی.
مسعودی، أبوالحسن. (1970م). مروج الذهب و معادن الجوهر. چاپ باربیه دو منار و پاوه دو کورتی. 9ج. تهران: افست از چاپ پاریس.
میه‌لی، آلدو. (1379ش). علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان. ترجمۀ محمدرضا شجاع رضوی و اسداللّه علوی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
ناصر خسرو قبادیانی. (1384ش). زاد المسافر. چاپ سید محمد عمادی حائری. تهران: نشر میراث مکتوب.
نجم‌آبادی. محمود. (1318ش). شرح‌حال و مقام محمد زکریای رازی. تهران: دانشگاه تهران
ـــــــــــــ . (1339ش). مؤلفات و مصنفات ابوبکر محمد زکریای رازی، حکیم و طبیب بزرگ ایرانی. تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــــ . (1371ش). محمد بن زکریای رازی: طبیب، فیلسوف، شیمیدان ایرانی. کرمانشاه: دانشگاه رازی.
نصر، سید‌حسین. (1386ش). علم و تمدن در اسلام. ترجمۀ‌ احمد آرام. تهران: شرکت انتشارات علمی وفرهنگی.
ـــــــــــــ . (1346ش). «از کیمیای جابر تا شیمی رازی». معارف اسلامی. ش4. [تجدید چاپ در معارف اسلامی در جهان معاصر. تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، با همکاری مؤسسه‌ انتشارات امیرکبیر. 1371ش.]
یونگ، کارل گوستاو. (1392ش). روان‌شناسی و کیمیاگری (انسان و اسطوره‌هایش). ترجمۀ محمود بهفروزی. تهران: جامی.
Berthelot, Marcellin Pierre. (1986). Archéologie et Histoire des Sciences, Avec publication nouvelle du papyrus grec chimique de Leyde et impression originale de Septuaginta de Geber Avec figures dans le text. Amsterdam: Philo Press (Réimpression de l'édition Paris 1906).
ـــــــــــــ. (1893). La Chimie au Moyen Age, Tomm III. Paris. [reprinted in Natural Sciences in Islam, vol. 64, Frankfurt, 2002].
Dufault. Olivier. (2015). “Transmutation Theory in the Greek Alchemical Corpus”. Ambix, vol. 62, no. 3, pp. 215-244.
Eberly, John. (2004). Al-Kimia: The mystical Islamic essence of sacred art of Alchemy. Hillsdale NY: Sophia Pernnis.
Goodman, Lenn E. (2015). “How Epicurean was Razi?”. Studia graeco-arabica (5). ERC Greek into Arabic.
Halleux, Robert. (1996). “The reception of Arabic alchemy in the West.” Encyclopedia of the History of Arabic Sciences. vol. 3. Edited by Roshdi Rashed in collaboration with Regis Morelon. London/ New York: Routledge. pp. 886-901.
al-Hassan, Yousef. (2009). Studies in al-Kimia: Critical issues in Latin and Arabic alchemy and chemistry. Hildesheim, Zürich, New York: Georg Olms Verlag.
Heym, Gerard. (1937-1938). “Al-Razi and alchemy”, Ambix, 1, pp. 184-191. [reprinted in Natural Sciences in Islam, vol. 73, Collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt, 2002, pp. 176-183].
Hoefer, Ferdinand. (1842). Hisoire de la Chime. Paris.
Holmyard, Eric John. (1957). Alchemy. Middlesex: Penguin Books Ltd.
Jabir Ibn Hayyan: Text and Studies. (2002). vol; I, II, in Natural Sciences in Islam, vols. 69 & 70, Collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt].
Kraus, Paul. (1989). Jaber Ibn Hayyan: Contribution à l'histoire des idées scientifiques dans l'Islam, Vol I: Le corpus des écrites jaberiens (1943), Vol II: Jabir et la science greque (1942),George Olms Verlag.
Newman, William R. (2014). “Mercury and Sulphur among the High Medival Alchemist: From Razi and Avicenna to Albertus Magnus and Pseudo-Roger Bacon.” Ambix, vol. 61, pp. 327-344.
Partington, James Riddick. (1937-1938). “The Chemistry of al-Razi.”, Ambix, 1, pp. 192-196. [reprinted in Natural Sciences in Islam, vol. 73, Collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt, 2002].
Pines, S. (1953). “Razi critique de Galien.” Actes du VII congress International d' Histoire des Science (Jerusalem).
ـــــــــــــ . (1956). “What was original in Arabic sciences.” Collected works of S. Pines, vol. II. Leiden: The Magnes Press, E. J. Brill.
Ruska, Julius. )1928(. “ Der Salmiak in der Geschichte der Alchemie ”, Zeitschrift für angewandte Chemie (Leipzig) 41, pp. 1321-1324.
ـــــــــــــ . (1935a). “Die Alchemie ar-Razi’s.” Der Islam (Berlin/Leipzig) 17, pp. 281-319. [[reprinted in Natural Sciences in Islam, vol. 73, Collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt, 2002, pp. 137-175].
ـــــــــــــ . (1935b). Das Buch der Alaune und Saltz, Ein Grundwerk der spätlateinischen Alchemie. Berlin: Verlag Chemie. [reprinted in Natural Sciences in Islam, vol. 73, Collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt, 2002, pp. 227-351].
ـــــــــــــ . (1935c), “Übersetzung und Bearbeitungen von al-Razi’s Buch Geheimnis der Geheimnisse.” Quellen und Studien zur Geschicht der Naturwissenschaften (Berlin) 4, pp. 153-239. [reprinted in Natural Sciences in Islam, vol. 74, Collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt, 2002, pp. 261-347].
ـــــــــــــ . (1937a). Al-Razis Buch Geheimnis der Geheimnisse mit Einleitung und Erläuterungen in Deutscher Übersetzung. Berlin: Verlag Chemie. [reprinted in Natural Sciences in Islam, vol. 74, Collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt, 2002, pp. 1-260].
ـــــــــــــ . (1937b). “Das Alchemisten Hauptwerk des Arztes Rasi.”, Die Umschau, 41 , pp. 852-853.
Stapleton, Henry E. Azo, Rizkallah F., Shams ul Ulama, M. Hedayat Husain. (1927-1929). “Chemistry in Iraq and Persia in Tenth Century A.D.”: Memoirs of Royal Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 8, no 6, pp. 317-418. [reprinted in Natural Sciences in Islam, vol. 73, Collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfurt, 2002, pp. 9-115].
Taylor, Gail. (2009). “By the Book: Alchemy and the Laboratory Manual from al-Razi to Libavius, 920-1597”, Interval(le)s. II.2-III.1 Fall 2008/Winter 2009. pp. 859-870.
Viano. Cristina, (1996). “Aristote et L’alchimie Grecque: La Transmutation et le Modele Aristotelicien entre Theorie et Pratique.’’ Revue d'histoire des sciences, vol. 49 (2-3). pp.189-213.
ـــــــــــــ . (2015). ‘‘Mixis and diagnosis: Aristotel and the chemistry of the sublunary world.’’ Ambix. 62 (3). pp. 203-214.
Encyclopaedia Britanica. (1971). s.v. “Malachit”" (by R. H. Ra.). Chicago.
The Encyclopaedia of Islam (EI2), “DJabir B Hayyan” (by Paul Kraus, with M; Plessner), New edition. Leiden: Brill.
The Encyclopaedia of Islam (EI3). (2016). “Alchemy” (by Regula Forster), Edited by Kate Fleet et al. Leiden: Brill. pp. 15-28.
The Encyclopedia of Religion. (1987). Mircea Eliade, vol. 5, London: Macmillan (Elexir by Allison Coudert).
Routledge Encyclopedia of Philosophy, (1998).“Al-Razi Abu Bakr Muhammad Ibn Zakariyya.”, By Paul E. Walker. London and New York.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار