تاریخچۀ سنگ لاجورد و نقش علم شیمی در کشف حقایق آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه علوم پایه، پژوهشکده دانشنامه نگاری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

سنگ لاجورد (Lapis lazuli) نام سنگی است که در فلات ایران استخراج می‌شود. خاستگاه اصلی سنگ لاجورد،‌ معادن سرسنگ در سرزمین بدخشان در شمالی‌ترین بخش افغانستان است. این سنگ به رنگ آبی تیره همراه با لکه‌های طلایی پیریت است و از سنگ‌های نیمه‌قیمتی و شناخته شده در عهد ایران باستان و یکی از کالاهای تجاری ایرانیان بود. دانشمندان ایرانی از جمله ابوریحان بیرونی، ابن سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، جوهری نیشابوری و غیره در مورد خصوصیات این سنگ و خواص درمانی آن مطالب بسیاری آورده‌اند. هنرمندان ایرانی در سده‌های میانی و اروپایی دورۀ رنسانس از این سنگ به عنوان رنگدانۀ لاجوردی (آبی نیلی) در نقاشی‌های خود استفاده می‌کردند. امروزه از آن برای ساخت جواهرات نیمه‌قیمتی، وسایل تزیینی، نقاشی، آثار هنری و انرژی درمانی استفاده می‌شود. این سنگ را می‌توان با استفاده از روش‌های شناسایی مدرن در علم شیمی بررسی کرد. شیمی‌دانان با استفاده از روش‌های FTIR ، XRD، SEM، EDS، SR، PIXE و ترکیب آنها با یکدیگر، می‌توانند ساختار، مبدأ، سن، ریخت‌شناسی، ناخالصی، اجزای تشکیل‌دهنده و تاریخ این سنگ را تعیین کنند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The History of Lapis Lazuli and the Role of Chemistry in Discovering its Reality

نویسنده [English]

  • Andya Nemati
Department of Science, Institute for Encyclopedia Research, Institute for Humanities and Cultural Studies, Tehran, Iran
چکیده [English]

Lapis lazuli, a stone named that extracted in the Iranian plateau. The main source of Lapis lazuli is Sar-I Sang mines in Badakhshan province in northeast Afghanistan. The stone is dark blue with golden pyrithic spots and a semi-precious stone known in the ancient Persia and is one of the Persian exportation to the world. Many Iranian scholars, including Abu Reyhan Biruni, Ibn Sina, Khaje Nasiral-din Tusi, Johari Neishabouri, etc., have mentioned many of the characteristics of this stone and their healing properties. Iranian artists in the middle age and the renaissance European artists used the stone as a lagoon color (blue indigo) in their paintings. Today, the stone is used to make semi-precious gems, decorative items, paintings, and artistic works and energy therapies. This stone can be studied using modern characterization methods in chemistry. Chemists using FTIR, XRD, SEM, EDS, SR, PIXE methods and combination of them, can determine the structure, source, age, morphology, impurity, composition and history of lapis lazuli

کلیدواژه‌ها [English]

  • Chemistry
  • Identification Methods
  • Lapis lazuli
  • Mineralogy
  • Semiprecious

مراجع

آملی، شمس‌الدین محمد. (1381ش). نفایس الفنون فی عرایس العیون. تصحیح میرزا ابوالحسن شعرانی. تهران: نشر اسلامیه.
ابن سینا. (1389ش)، قانون. ترجمۀ عبدالرحمن شرفکندی (هه‌ژار). تهران: سروش.
بیرونی، ابوریحان. (1300ق). الجماهر فی معرفة الجواهر. حیدرآباد دکن: دائرةالمعارف العثمانیة.
باقرزاده کثیری، مسعود. (1392ش). «نشر اشعۀ ایکس القایی پروتون (PIXE)، روشی غیرتخریبی برای تجزیه و تحلیل مواد در باستان‌سنجی.» همایش ملی کاربرد تحلیل‌های علمی در باستان‌سنجی و مرمت میراث فرهنگی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، 1-16.
تیفاشی، احمد بن یوسف. (1400ق). أزهار الأفکار فی جواهر الاحجار. تصحیح محمد بن یوسف حسن و محمد سبیونی خفاجی. مصر: مطبوعات مرکز تحقیق التراث.
جرجانی، حسن بن اسماعیل. (1391ش). ذخیرۀ خوارزمشاهی. قم: انتشارات مؤسسۀ احیاء طب طبیعی.
جوهری نیشابوری، محمد بن ابی البرکات. (1383ش). جواهرنامۀ نظامی. به کوشش ایرج افشار، با همکاری محمدرسول دریاگشت. تهران.
زاوش، محمد. (1348ش). کانی‌شناسی در ایران قدیم. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
زهری، ابی عبداللّه محمدبن ابی البکر. (1382ش). الجغرافیة. ترجمۀ حسین قرچانلو، به کوشش محمد حاج صادق. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شیرزاده، غلام؛ کاکا، غفور؛ محمدی، منیره. (1391ش). «تجارت سنگ لاجورد و نقش آن در توسعۀ استقرارهای شرق ایران، طی هزاره‌های چهارم و سوم ق.م.» فصلنامه علمی تخصصی باستان شناسی ایران واحد شوشتر، 85-107.
طوسی، محمد بن محمد بن حسن (خواجه نصیرالدین طوسی). (1348ش). تنسوخ‌نامۀ ایلخانی در معرفت و شناخت سنگ‌ها، اسرار و خواص درمانی آنها. مقدمه و تألیف از سید محمدتقی مدرس رضوی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
طهماسبی زاوه، حامد؛ سلحشور دورکی، علی‌اصغر. (1396ش). «سنگ لاجورد در متون و منابع تاریخی اسلامی (بازتعریف مناطق استحصالی و کاربردها)» فصلنامه تاریخ‌پژوهی (مجلۀ انجمن علمی تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد)، سال نوزدهم، شمارۀ 71، 53-66.
عقیلی علوی شیرازی، محمد حسین. (1380ش). مخزن الأدویة: دایرةالمعارف خوردنی‌ها و داروهای پزشکی سنتی ایران (طبع قدیم). تهران: انتشارات باورداران.
قزوینی، محمد بن زکریا. (1373ش). آثارالبلاد و اخبار العباد. ترجمۀ میرزا جهانگیر. تهران: نشر امیرکبیر.
مجیدزاده، یوسف. (بهار و تابستان 1366ش). «سنگ لاجورد و جادۀ بزرگ خراسان.» مجلۀ باستان‌شناسی و تاریخ، سال اول، شمارۀ 2.
کاشانی، عبداللّه بن علی. (1386ش). عرایس الجواهر و نفایس الاطایب. به کوشش ایرج افشار. انتشارات المعی.
مک‌نیر بختیار، لیلی. (2011م)، لاپیس لازولی، جواهر آبی افغانستان.
مؤذن‌زاده کلور، عبداللّه. (1388ش). «مواد کاشی‌گری در عرایس الجواهر.» گلستان هنر، 16، 19-24.
ولی‌پور، حمیدرضا. (بهار و تابستان 1384ش). «سنگ لاجورد کالای تجاری باستان.» پیام باستان‌شناس، سال دوم، شمارۀ 3، 47-58.
یاقوت حموی. (1380ش). معجم البلدان. ترجمۀ علی نقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
Bunker BC. (1994). “Molecular mechanisms for corrosion of silica and silicate glasses.” J Non-Cryst Solids, 179, 300–308.
Derakhshani J. (1995). Geschicthe und Kultur des Alten Ostiran, Bd 1, Heft 1: Die Zeit Zarathustras: Rekonstruktion der altiranischen Chronologie, International Publications of Iranian Studies.
Favaro M., Guastoni, A., Marini, F., Bianchin, S., Gambiras, A. (2012). Anal Bioanal Chem, 402, 2195-2208.
Frison G., Brun G. (2016). “Lapis lazuli, lazurite, ultramarine blue, and the colour term 'azur' up to the 13th century.” Journal of the International Colour Association, 16, 41-55.
Schumann W.(2001). Gemstones of the World. Sterling Publishing Co., Inc.
Herrmann G, (1968). “Lapis lazuli, The early phases of its trade.” Iraq, 30, 21-57.
Herve Nicolas Lazzarelli. (2010). Blue Chart Gem Identification.
Lo Giudice A., Re A., Calusi S, Giuntini L, Massi M, Olivero P, Pratesi G, Albonico M, Conz E. (2009). “Multitechnique characterization of lapis lazuli for provenance study.” Anal Bioanal Chem, 395, 2211–2217.
Plester, J. (1993). “Ultramarine blue, natural and artificial.” Roy A (ed) Artists pigments. A handbook of their history and characteristics. Oxford University Press, New York, 37–61.
Potts D T. (1994). Mesopotamia and east: An archeological and historical study of foreign relations ca. 3400-2000 B.C. Oxford university committee for archeology.
Re A, Lo Giudice A, Angelici D, Calusi S, Giuntini L, Massi M, Pratesi G. (2011). “Lapis lazuli provenance study by means of micro- PIXE.” Nucl Instrum Meth B, 269, 2373–2377.
Salvado N, Buti S, Aranda M.A.G, Pradell T. (2014). “New insights on blue pigmants used in 15th Century paintings by Synchrotron micro FTIR and XRD.” Analytical Metods, 11, 3610-3621.
Schmidt CM, Walton MS, Trentelman K. (2009). “Characterization of lapis lazuli pigments using a multitechnique analytical approach: implications for identification and geological provenancing.” Anal Chem, 81, 8513–8518.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار