نجم الدوله و فیزیک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 تاریخ و فلسفه علم، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران

2 دانشگاه تهران

چکیده

با نظر به نقش عبدالغفار نجم‌الدوله در ورود علوم جدید به ایران، متوجه خواهیم شد که وی در ورود فیزیک جدید نیز تأثیرگذار بوده است. عبدالغفار در این رشته، هم دارای تألیف و هم دارای ترجمه می‌باشد. تعدادی از آثار منتسب به وی در زمینۀ فیزیک عبارتند از؛ جرثقیل (ترجمه‌ای از پوانسو)، تکافو قوا (ستاتیک)، فیزیک و شیمی و علم بخارات. از این میان تاکنون تصاویر دو نسخه به دست ما رسیده است. یکی نسخۀ اصول علم ستاتیک است که در سال 1276ق شروع و در سال 1277ق به پایان رسید. او در ابتدای این ترجمه، استاتیک را علم موازنۀ اجسام دانسته و آن را جزء اول از علم جراثقال می‌داند. دیگری نسخۀ فیزیککه به درخواست مخبرالدوله وزیر علوم و معادن در سال 1293ق برای استفادۀ عموم مردم تألیف شده است و به تبیین مفاهیم گوناگون علم فیزیک به زبان ساده می‌پردازد و از حل مسائل عددی و پارامتریک بهره‌ای نمی‌برد. این دو اثر خطی بوده و نمونۀ چاپ شده‌ای از آنها تاکنون مشاهده نشده است. همچنین یک کتاب چاپی به زبان فرانسوی تحت عنوان Nouvelles Récréations Physiques et Mathématiques نوشتۀM.Guyotدر کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی موجود است و در توضیحات آن آورده شده است این کتاب اهدایی نجم‌الدوله می‌باشد، که مشاهدۀ آن نیز می‌تواند در دریافت درک صحیح‌تری از پیشینه و شخصیت علمی نجم‌الدوله، حداقل در علم فیزیک، مؤثر باشد. هدف از این مقاله بازخوانی و معرفی ویژگی‌های کتب فوق به عنوان بخشی از نخستین آثار موجود در علم فیزیک جدید و به‌ویژه به دلیل ارتباط آنها با عبدالغفار نجم‌الدوله اصفهانی است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Najm al-Dawla and Physics

نویسندگان [English]

  • Iraj Nikserehst 1
  • Mohammad Soleimani Tabar 2
1 Institute For The History Of Science, University Of Tehran, P.O. Box : 13145-1836, Tehran, Iran
2 Tehran University
چکیده [English]

According to the role of ʿAbd al-Ghaffār Najm al-dawla in the introduction of modern sciences to Iran, we will know physics is one of the sciences that he has influenced on transition of it. ʿAbd al-Ghaffār had essays and tranlations in this field of study. Some of his works in physics are: Jarr-i Thaqῑl (translation from Poinsot), Takāfūʾ-i Quwā (statics), physics and chemistry and ʿilm-i bukhārāt. Until now we achieved two transcriptions of his works. First, the book ʾUṣūl-i ʿIlm-i Sitātῑk, which he translated into Persian on 1277 A.H. On the first page of this book he said: “the meaning of statics is ʿilmi muwāzinih-i ʾajsām”. The other book is physics that was written at request of Mukhbir al-dawla, minister of sciences and mines, on the 1293 A.H. for the use of public, not only for educated people. Najm al-dawla in this book expresses different concepts of modern physics in a simple word, and does not use numerical and parametric issues. These two books are transcripts and have not been published. Also a French printed book named Nouvelles Récréations Physiques et Mathématiques written by M.Guyot and is kept in Library, Museum and Document Center of Iran Parliament was at ʿAbd al-Ghaffārʼs disposal that may help us to have better perception. The purpose of this article is review and presentation of above books as a part of first works of modern physics in Iran and especially because of their relation to ʿAbd al-Ghaffār Najm al-dawla.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dar al-funūn
  • Jarr-i Thaqīl
  • Najm al-dawla
  • Physics
  • Static

مراجع

انصاری، مسعود بن عبدالرحیم. (1229ق). جرثقیل (ترجمه). نسخۀ خطی کتابخانۀ ملک به شمارۀ 3362.
پاکدامن، ناصر. (1353ش). «میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله و تشخیص نفوس دارالخلافه.» فرهنگ ایران زمین، شمارۀ 20، 324-395.
دبیرسیاقی، محمد. (1382ش). «نجم‌الدوله دانشمندی جامع علوم و فنون قدیم و جدید.» پیک نور، سال اول، شمارۀ چهار.
سادات موسوی، سیدامیر. (1394ش). «میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله از پیشگامان ورود علوم جدید به ایران.» میراث علمی اسلام و ایران، سال چهارم، شمارۀ دوم (پیاپی8)، 95-117.
سلیمانی تبار، محمد. (1393ش). «نخستین آثار نگاشته شده در فیزیک جدید در دوران قاجار، تا سال 1300 ه.ق.» تاریخ علم، دورۀ 12، شمارۀ2، 273-296.
ــــــــــــــ . (1395ش)، از طبیعیات تا فیزیک جدید: چگونگی ورود فیزیک جدید به ایران از زمان دارالفنون. پایان نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد تاریخ علم. پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران.
طبیب شیرازی، حسام الدین. (1301ق). فیزیک (ترجمه).نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی به شماره 10219-5.
علیخان.(1295ق). حکمت طبیعی اصول علم فیزیک. تهران: دواخانۀ دولتی، چاپ سنگی، کتابخانۀ ملی به شماره بازیابی32833-6.
فروغی، ابوالحسن. (1353ش). «ترجمه حال غفران مآب مرحوم حاجی نجم‌الدوله.» فرهنگ ایران زمین، شمارۀ 20، 386-393.
کریشش، اگوست. (1274ق). جرالثقیل و علم حکمت طبیعی. ترجمۀ میرزا زکی مازندرانی. تهران. چاپ سنگی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 12122.
کیان فر، جمشید. (1388ش). «مطبوعات دولتی ایران در عصر قاجار.» پیام بهارستان، دورۀ دوم، سال اول، شمارۀ 3.
محبوبی اردکانی، حسین. (1368ش). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. تهران: دانشگاه تهران.
نجم‌الدوله، عبدالغفار. (1314ق). آسمان (ترجمه). نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس به شمارۀ بازیابی 810ط.
ــــــــــــــ . (1298ق). اصول علم جغرافی. تهران، چاپ سنگی، کتابخانۀ مجلس به شمارۀ بازیابی 1259 6الف 3ن/123G.
ــــــــــــــ .(1277ق). اصول علم ستاتیک (ترجمه).تهران، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملی به شمارۀ 28192-5.
ــــــــــــــ . (1318ق). اصول هندسه. تهران، چاپ سنگی، کتابخانۀ مجلس به شمارۀ بازیابی 69الف3ن/681QA.
ــــــــــــــ . (1321ق). رساله تطبیقیه. تهران، چاپ سنگی، کتابخانۀ مجلس به شمارۀ بازیابی 15CE/ ن3 ر5.
ــــــــــــــ . (1291ق). کفایة الحساب. تهران، چاپ سنگی، کتابخانۀ مجلس به شمارۀ بازیابی135QA/ ن3 ک7 1252.
ــــــــــــــ . (1293ق). فیزیک. تهران، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی به شمارۀ 28190-5.
Belhoste, Bruno & Hazebrouck. (2014). “Récréations et mathématiques mondaines au XVIIIᵉ siècle: le cas de Guyot.” Historia Mathematica, Vol. 41, Issue 4, 490-505.
Guinness, Grattan. (2014). “From anomaly to fundament: Louis Poinsot’s theories of the couple in mechanics.” Historia Mathematica, Vol. 41, Issue 1, 82-102.
Louis Poinsot. (1811). Eléments de statique.Paris.
ــــــــــــــ . (1846). The Elements of Statics. translated by Thomas Sutton.
ــــــــــــــ . (1848). Eléments de statique. Paris.
M.Guyot. (1772). Nouvelles Récréations Physiques et Mathématiques. Paris.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار