دارالفنون و علم نقاشی در گذار از نگاه سنتی به پرسپکتیو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه نقاشی، دانشکدۀ هنر، دانشگاه الزهرا(س)، تهران، ایران

چکیده

آموزش‌های مدرسۀ دارالفنون افزون بر گسترش علوم و فنون جدید، بر نگرش به نقاشی و آموزش آن در ایران تأثیر نهاد. نقاشی ایرانی در روند گذار از شیوه‌های سنتی به بازنمایی واقع‌گرایانه مانند شیوۀ کمال‌الملک با آموزش‌های مدرسۀ دارالفنون پیوند دارد. در بازخوانیِ فعالیت‌های دارالفنون به‌ویژه در سال‌های آغازین به گونه‌ای کم‌رنگ و گذرا با نقاشی روبرو می‌شویم؛ اما دانسته نیست که آموزش نقاشی در دارالفنون چه نقشی داشت، و چرا در مدرسه‌ای که برای تعلیم علوم و صنایع بدیعه بازگشایی شده بود، نقاشی را نیز آموزش می‌دادند؟ دانستن این‌که نقاشی بر پایۀ روایت‌های هم‌روزگار از دارالفنون، مرحله و بخشی از درس هندسۀ عالیه بود، به اهمیت این پرسش می‌افزاید. پژوهش پیشِ رو بر پایۀ گزارش‌های پراکنده از آموزش نقاشی در دارالفنون، به این پرسش‌ها راه می‌برد: دانسته‌های برآمده از دارالفنون چه تصویری از نقاشی به دست می‌دهد؟ جایگاه نقاشی در میان شاخه‌های علوم و فنون چه بود؟ و مفهوم نقاشی در روند کاری دارالفنون چه دگرگونی‌هایی را از سر گذراند؟ جستجوی پاسخ‌ها در منابع علمی هم‌روزگار و در همبستگی نقاشی با علوم، شالودۀ پژوهش حاضر را تشکیل می‌دهد. پژوهش به روش تاریخی از راه تأمل در دگرگونی معانی واژگان و کاربرد علوم پیش می‎رود و با جستجو در گرایش‌ها و آموزش‌های معلمان و درس‌آموختگان دارالفنون به‌ویژه با درنگ در مفاهیم هندسه، نقشه‎کشی، مناظر و مرایا و نقاشی به این پرسش‎ها پاسخ می‎دهد، وجه مشترک این شاخه‌ها سروکار داشتن با اندازه‌ها، خط‌ها، سطوح و اجسام است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد مراد از صنعت نقاشی در درس هندسه، مباحث مناظر و مرایا بوده است. مناظر و مرایا در روند گذار به پرسپکتیو جدید ابتدا بخشی از هندسه بود و سپس با جدا شدن از هندسه و نیز اپتیک کهن، به شالودۀ مطالعات علمی در نقاشی تبدیل شد. دگرگونی‌های اپتیک در اروپا و برآمدن پرسپکتیو هم‌چون قواعد هندسی بازنمایی، پایۀ آموزش‌های دارالفنون در رویکرد به علوم و هم‌چنین شکل‌یابی نقاشی واقع‌گرا در ایران بوده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Dār al-funūn and Painting in Transition from Traditional Approaches to Modern Perspective

نویسنده [English]

  • Maryam Keshmiri
Assistant Professor, Department of Painting, Faculty of Art, Alzahra University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

In addition to the development of new sciences and technologies, the teachings of the Dār al-Funūn School influenced the attitude towards painting and its teaching in Iran. Iranian painting in the process of transition from traditional methods to realistic representation such as the Kamāl al-Mulk method is linked to the teachings of the Dār al-Funūn school. In re-reading the activities of the school, especially in the early years, we encounter painting in a faint and transient way; but it is not known what role painting was taught in the Dār al-Funūn, and why painting was also taught in a school that had opened to teach sciences and thechnology? Knowing that painting, based on contemporary narratives from the Dār al-Funūn, was a stage and part of the study of higher geometry adds to the importance of this question. The forthcoming research, based on scattered reports from the teaching of painting at the Dār al-Funūn, leads to the following questions: What is the painting in Dār al-Funūn? And what was the position of painting among the branches of science and technology? And what changes has the concept of painting undergone in its work process? The search for answers in contemporary scientific sources and in the correlation of painting with science, forms the basis of the present study. The research is carried out in a historical way by reflecting on the transformation of the meanings of words and the application of sciences, and by searching the tendencies and teachings of teachers and graduates of Dār al-Funūn, especially with a delay in the concepts of geometry, cartography and optics. This article answers that the common denominator of these branches is dealing with sizes, lines, surfaces, and objects. Findings show that the meaning of painting art in geometry is optics. Optics in the process of transition to a new perspective were first part of geometry and then, separating from geometry and old optics, became the basis of scientific studies in painting. The transformations of optics in Europe and the emergence of perspective as well as the geometric rules of representation have been the basis of the Dār al-Funūn's teachings on the approach to science as well as the formation of realistic painting in Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dār al-funūn
  • Optics
  • Painting
  • Perspective
  • The Royal College at Tehran

مراجع

آجودان‌باشی، محمدعلی‌خان. (1228ق). علم جنگ. نسخه خطی (شناسه: 817506).
آدمیت، فریدون. (1362ش). امیرکبیر و ایران. تهران: خوارزمی، چ 7.
آرین‌پور، یحیی. (1350ش). از صبا تا نیما، ج 1. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
آملی، شمس‌الدین. (1381ش). نفایس‌الفنون فی عرایس العیون، جزء سوم. به تصحیح ابوالحسن شعرانی. تهران: اسلامیه.
اسکندربیگ ترکمان. (1387ش). تاریخ عالم‌آرای عباسی، ج 1. به اهتمام ایرج افشار. تهران: امیرکبیر، چ 3.
اعتماد السلطنه، محمدحسن. (1363ش). المآثر والآثار، ج 1ـ3. به کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر.
اعتماد السلطنه، محمدحسن. (1367ش). مرآه‌البلدان، ج 1ـ4. به کوشش عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران.
افضل‌الملک، غلامحسین‌خان. (1361ش). افضل‌التواریخ. به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان. تهران: نشر تاریخ ایران.
انجمن سالنامه (1315ش)، سالنامه دانش‌سرای عالی، تهران.
ایران. (1374ش). روزنامه ایران، ج 1، شماره 1ـ208. تهران: کتابخانۀ ملی.
بنی‌احمد، ابراهیم. (1316ش). روش آموختن نقاشی (تربیت چشم). طهران، چاپ سنگی (شناسه: 2401123).
بهشتی، محمدرضا. (1385ش). «سرآغازهای سوبژکتیویسم در فلسفه و هنر»، نشریه فلسفه. سال 1، شماره 11: 71ـ87.
بی‌نام. (1303ق). کتاب نقشه‌کشی نظامی. نسخه خطی (شناسه: 2180333).
بی‌نام. (بی‌تا). اصول علم معرفت الارض و نقشه‌برداری نظامی. نسخه خطی (شناسه: 813453).
بی‌نام. (بی‌تا). تاکتیک، نسخه خطی (شناسه: 813455).
پانوفسکی، اروین. (1398ش). پرسپکتیو به منزله‎ی صورت سمبلیک. برگردان محمد سپاهی. تهران: چشمه.
پولاک، یاکوب ادوارد. (1368ش). سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان، تهران: خوارزمی، چ 2.
خواندمیر، غیاث‌الدین. (بی‌تا). نامه نامی، نسخه خطی (شناسه: 3036415).
داوینچی، لئوناردو. (1380ش). «در باب نقاشی به عنوان هنر»، در: فرانکلین لوفان باومر، جریان‎های بزرگ در تاریخ اندیشه غربی. برگردان حسین بشریه. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
دهخدا، علی‌اکبر و گروه نویسندگان. (1377ش). لغتنامه دهخدا، ج 1ـ16. تهران: مؤسسه لغتنامه دهخدا.
ذکاء، یحیی. (1342ش). «میرزا ابوالحسن خان صنیع‌الملک غفاری»، بخش 1، نشریه هنر و مردم. شماره 10: 14ـ27.
ذکاء، یحیی. (1342ش). «میرزا ابوالحسن خان صنیع‌الملک غفاری»، بخش 2، نشریه هنر و مردم. شماره 11: 16ـ33.
رسولی‌پور، مرتضی. (1397ش). «میراث علی‌اکبرخان نقاشباشی (مزین‌الدوله) در آموزش، فرهنگ و هنرهای نوین ایران»، در: آرشیو ملی. سال چهارم، شماره اول، شماره پیاپی 13: 60-100.
رشتی، ابن‌محمد رفیع طبیب. (1276ق). علم ابصار. بی‌جا، نسخه خطی (شناسه: 1521105).
رواقی، علی. (1390ش). فرهنگ شاهنامه، ج1ـ2. تهران: فرهنگستان هنر.
رهنما، غلامحسین. (بی‌تا). هندسۀ متوسطه با اسلوب جدید. طهران، چاپ سنگی (شناسه: 2404461).
سارتن، جورج. (1383ش). مقدمه بر تاریخ علم، ج 1ـ4 در شش مجلد. برگردان غلامحسین صدری افشار. تهران: علمی و فرهنگی.
شاردن، ژان. (1336ش). سفرنامه شاردن، ج 4. برگردان محمد عباسی. تهران: امیرکبیر.
شاردن، ژان. (1338ش). سفرنامۀ شاردن، ج 5. برگردان محمد عباسی. تهران: امیرکبیر.
شاردن، ژان. (1345ش). سفرنامۀ شاردن، ج 7. برگردان محمد عباسی. تهران: امیرکبیر.
شاردن، ژان. (1372ش). سفرنامه شاردن، ج 1ـ5. برگردان اقبال یغمایی. تهران: توس (چ 1372ـ1375).
طوسی، نصیرالدین. (1356ش). اخلاق ناصری. به تنقیح و تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری. تهران: خوارزمی.
علیخان، ابن‌قاسم. (1295ش). حکمت طبیعی اصول علم فیزیک. طهران: دواخانه دولتی، چاپ سنگی (شناسه: 1771390).
غفاری، نظام‌الدین احمد. (بی‌تا). هندسه تحلیلی. طهران، نسخه خطی (شناسه: 3661058).
فارابی، ابونصر محمد. (1389ش). احصاءالعلوم. برگردان حسین خدیوجم. تهران: علمی و فرهنگی، چ 4.
فردوسی، ابوالقاسم. (1967م). شاهنامۀ فردوسی. ج 6. تصحیح عثمانوف. مسکو: آکادمی علوم.
فردوسی، ابوالقاسم. (1968م). شاهنامۀ فردوسی. ج 7. تصحیح عثمانوف. مسکو: آکادمی علوم.
فردوسی، ابوالقاسم. (1970م). شاهنامۀ فردوسی. ج 8. تصحیح رستم علی‎یف. مسکو: آکادمی علوم.
فرصت شیرازی، محمد. (1314ق). آثار عجم. چاپ سنگی (شناسه: 1517452).
فرصت‌الدوله شیرازی، محمد. (بی‌تا). دیوان فرصت. به کوشش علی زرین‌قلم. طهران: کتابفروشی سیروس.
فلاماریون، کامیل. (1297ق). زمین‌های آسمانی. برگردان محمدطاهر قاجار. تهران: چاپ سنگی (شناسه: 1157497).
فیروزکوهی، محمدکریم. (1299ش). علم جنگ. چاپ سنگی (شناسه: 1725762).
قطب‌الدین شیرازی، قطب‌الدین محمود (1369). دره‌التاج، به اهتمام سید محمد مشکوه. تهران، حکمت.
کرم‌زاده، فرشاد. (1396ش). «عبدالغفار نجم‌الدوله؛ گذر از جغرافیای سنتی به نوین در دورۀ قاجاریه»، در: تاریخ علم، دوره 15. شماره 1: 107ـ130.
کریشیش. (1274ش). علم جرالثقیل و علم حکمت طبیعی. طهران: چاپ سنگی (شماره: 782151).
کریشیش. (بی‌تا). علم توپخانه. برگردان میرزا زکی مازندرانی. چاپ سنگی (شناسه: 782150).
گروسی، عیسی‌خان. (بی‌تا). فهرست کتابخانه موزه همایونی. نسخه خطی (شناسه: 813144).
مایل هروی، نجیب. (1372ش). کتاب‎آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: بنیاد پژوهش‎های آستان قدس رضوی.
محبوبی اردکانی، حسین. (1370ش). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج 1. تهران: دانشگاه تهران.
مرزبان، پرویز و حبیب معروف. (1380ش). فرهنگ مصور هنرهای تجسمی. تهران: سروش.
مزین‌الدوله، علی‌اکبرخان. (1301ش). مکالمه زبان فرانسه، ج 1. طهران: دارالفنون، چاپ سنگی (شناسه: 814025).
مزین‌الدوله، علی‌اکبرخان. (1301ش). مکالمه زبان فرانسه، ج 2. طهران: دارالفنون، چاپ سنگی (شناسه: 2400574).
مزین‌الدوله، علی‌اکبرخان. (1304ش). تلفظ حقیقی زبان فرانسه. طهران: دارالفنون، چاپ سنگی (شماره: 781960).
منشی قمی، میراحمد. (1352ش). گلستان هنر. به کوشش احمد سهیلی خوانساری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نجم‌الدوله، عبدالغفار. (1278ق). کافی در ترسیم کانوای نقشها از علم تپگرافی. طهران: دارالفنون، چاپ سنگی (شناسه: 1554337).
نجم‌الدوله، عبدالغفار. (1293ق). فیزیک. طهران: نسخه خطی (شناسه: 1554367).
نجم‌الدوله، عبدالغفار. (1302ق). اطلس تازه جغرافی و عهد جدید. طهران: دارالفنون (شناسه: 1714917).
نجم‌الدوله، عبدالغفار. (1318ق). اصول هندسه (ویراست دوم). طهران: چاپ سنگی (شناسه: 1293067).
نجم‌الملک، عبدالغفار. (1292ق). اصول هندسه (ویراست نخست). طهران: چاپ سنگی.
نظیف، مصطفی. (1394ش). ابن‎هیثم و دانش نورشناسی: آرا و اکتشافات. برگردان فاطمه موحدی محصل طوسی. تهران: دانشگاه تهران و کرمان، دانشگاه شهید باهنر.
نفیسی، علی‌اکبر. (1355ش). فرهنگ نفیسی، ج 1ـ5. تهران: کتابفروشی خیام.
وقایع‎اتفاقیه. (1373ش). روزنامۀ وقایع‎اتفاقیه، ج 1ـ4. شماره 1ـ471. تهران: کتابخانۀ ملی.
ابن‎الهیثم، علی‎بن حسن‎بن حسن‎بن. (1983.). المناظر؛ المقالات: 1ـ2ـ3 فی الابصار علی الاستقامه، حققها و راجعها علی الترجمه اللاتینیه عبدالحمید صبره. کویت: المجلس الوطنی للثقافه و الفنون و الآداب.
الفارابی، ابونصر محمد (1968م). احصاءالعلوم. حققه و قدم له و علق علیه: الدکتورعثمان أمین. قاهره: مکتبه الأنجلو المصریه.
Curzon, George. (1892). Persia and The Persian Question, vol. I. London: Longmans, Green, and Co.
Chardin, du Chevalier. (1740). Voyages de Mr. Le chevalier Chardin, en Perse, et autres lieux de l’orient, Tome cinquieme, contenant la description des sciences & des arts liberaux des Persans, [V.5/2], A Amesterdam.
Chardin, du Chevalier. (1811). Voyages du Chevalier Chardin, en Perse, et autres lieux de l’orient, Tome cinquieme, [V.5/2]. Paris: Lenomant Imprimeur-Libraire.
Da Vinci, Leonardo. (1651). Trattato Della Pittvra. Inparigi, M. DC. LI. Con Trivilegio Del Re.
Da Vinci, Leonardo. (1835). A Treatise on Painting. Translated by John Francis Rigaud. London: J. B. Nichols and Son.
Da Vinci, Leonardo. (2008). Notebooks. Selected by Irma A. Richter. New York: Oxford University Press.
Flandin, Eugene. (1851). Voyage en Perse, Perse Ancienne, Peintre et Pascal Coste. Vols. III-VII, Paris: Gide et J. Baudry.
Kheirandish, Elaheh. (1998), The Arabic Version of Euclid's Optics (Kitab Uqlidis fi Ikhtilaf al-manazir), vol. 1. New York: Springer Science + Business Media.
Little, William, H.W. Fowler and Jessie Coulson. (1988). The Shorter Oxford English Dictionary, on historical principles, vols. I and II. Oxford: Clarendon Press.
Simpson John and Edmund Weiner. (1994). The Oxford English Dictionary. 20 Volume Set. Oxford: Oxfor University Press (OED2 on CD-ROM).
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار