دو رساله در اسطرلاب از ابوریحان بیرونی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

پژوهشگر پست دکتری در پروژۀ آثار عربی و لاتین بطلمیوس، آکادمی علوم بایرن، مونیخ، آلمان

چکیده

در مقالۀ حاضر به معرفی و بررسی کتاب فی إخراج ما فی قوّة الأسطرلاب إلی الفعل و مقالة فی التطریق إلی استعمال فنون الأسطرلابات از ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (362- ح 442ق) پرداخته‌ایم. بیرونی در اثر نخست به کاربرد اسطرلاب‌های معیار و در دیگری، که فنی‌تر از رسالۀ اول است و برای مخاطبان با سطح علمی بالاتر نوشته شده، به کاربرد اسطرلاب‌های معیار و ساختار و کاربرد برخی اسطرلاب‌های غیر معیار پرداخته است. هر دو اثر شامل مطالب تاریخی و فنی متعددی هستند که در آثار دیگر با موضوع مشابه نیامده‌اند. در این مقاله پس از اشاره‌‌ای گذرا به سرگذشت بیرونی، مطالبی در بارۀ تسطیح گنج‌نگاشتی به عنوان اصول طراحی اسطرلاب آورده‌ایم و پس از آن تفاوت ساختاری اسطرلاب‌های معیار و غیر معیار (شامل اسطرلاب‌های مرکب) را، با اشاره به اسطرلاب‌های غیر معیاری که بیرونی در تطریق به آنها پرداخته است، شرح داده‌ایم. در ادامه، ضمن اشاره به مهم‌ترین موضوعاتی که در رساله‌ها آمده است، این دو رساله را به‌اجمال معرفی کرده‌ایم. در بخش بعدی مقاله، «اسطرلاب هلالی» را بر اساس توضیحات بیرونی در تطریق بازسازی کرده‌ایم. اسطرلاب هلالی یکی از اسطرلاب‌های غیر معیار است که به جز تطریق و کتاب فی عمل الأسطرلاب سجزی (که شامل مطالبی بسیار مختصر در بارۀ ساختار این اسطرلاب است) در هیچ رسالۀ اسطرلاب دیگری به آن پرداخته نشده است. سپس به تشریح مطالبی پرداخته‌ایم که بیرونی در تطریق دربارۀ «اسطرلاب زورقی» آورده است. اسطرلاب زورقی نیز نمونه‌ای دیگر از اسطرلاب های غیر معیار است که بر خلاف اسطرلاب‌های معیار، تصویر دایرة البروج بر آن ثابت است، و به جای عنکبوت شامل قطعه‌ای به شکل قایق است که نقش افق متحرک را ایفا می‌کند. در ادامه به شواهدی که بیرونی را مؤلف دو رسالۀ مذکور نشان می‌دهند، تاریخ تألیف رساله‌ها، ویژگی‌های متنی و نسخه‌های موجود از آنها پرداخته‌ایم. در پایان مقاله، جایگاه دو رسالۀ مذکور در مقایسه با آثار دیگر بیرونی در اسطرلاب را بررسی کرده‌ایم.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Two Treatises on the Astrolabe by Abū al-Rayḥān al-Bīrūnī

نویسنده [English]

  • Puyan Rezvani
Postdoctoral researcher in the project Ptolemaeus Arabus et Latinus (PAL), Bavarian Academy of Science and Humanities, Munich, Germany
چکیده [English]

This article concerns two treatises by Abū al-Rayḥān Muḥammad ibn Aḥmad al-Bīrūnī (973 - ca. 1050 A.D.) entitled the Book on Bringing what is in the Potentiality of the Astrolabe into Actuality (Arabic: Kitāb Ikhrāj mā fī Quwwat al-Usṭurlāb ilā al-Fiʿl) and the Treatise on Opening the Way towards Using the Different Kinds of Astrolabes (Arabic: Maqāla fī al-Taṭrīq ilā Istiʿmāl Funūn al-Usṭurlābāt). The two treatises are user manuals for the astrolabe. In the first treatise, al-Bīrūnī deals with the applications of the standard astrolabe and in the second one, which is more advanced than the first one and was written for the readers with a higher level of knowledge in this field, treats the applications and structure of standard as well as some non-standard astrolabes. Both treatises contain technical and historical information some of which cannot be found in any other work with the same subject. In this article, after a glance at al-Bīrūnī՚s biography, I give some explanations on the stereographic projection as the principle of the astrolabe, then explain the difference between the standard and non-standard astrolabes (including mixed ones) mentioning those non-standard astrolabes which are discussed in the Taṭrīq by al-Bīrūnī. After that I give an overview of both treatises. This part is followed by a special attention to the reconstruction of the “crescent-shaped” astrolabe based on al-Bīrūnī՚s explanations in the Taṭrīq. The crescent-shaped astrolabe is a non-standard astrolabe and was discussed only in the Taṭrīq and al-Sijzī՚s Book on the Operation of the Astrolabe (Arabic: Kitāb fī ʿAmal al-Usṭurlāb; which contains brief explanations on the construction of this astrolabe) among the medieval sources. Then, I analyze what al-Bīrūnī wrote on the “boat-shaped astrolabe” in the Taṭrīq. The boat-shaped astrolabe is another example of non-standard astrolabes on which, unlike the standard astrolabes, the projected image of the ecliptic doesn՚t move, but it is equipped with a movable boat-shaped piece simulating the movement of the horizon. I then discuss al-Bīrūnīʼs authorship and the dates of these two texts, as well as the place of these two treatises among the other astrolabe works by al-Bīrūnī. I also describe the available manuscripts of these two texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abū al-Rayḥān al-Bīrūnī
  • Boat-shaped astrolabe
  • Crescent-shaped astrolabe
  • Mixed astrolabe
  • Non-standard astrolabe
  • Standard astrolabe

مراجع

بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد. (1878م). الآثار الباقیة عن القرون الخالیة. متن عربی تصحیح‌شده در:
Chronologie Orientalischer Vӧlker von Alberuni. Leipzig: Herausgeben von Dr. C. Eduard Sachau.
ــــــــــــ . (2019).کتاب فی إخراج ما فی قوّة الأسطرلاب إلی الفعل. متن عربی تصحیح‌شده در:
Rezvani, Pouyan. “Two treatises on the astrolabe by Abu Rayhan Muhammad ibn Ahmad Biruni (973-1048 A.D.).” PhD dissertation under the supervision of Jan P. Hogendijk, Utrecht University, The Netherlands.
ــــــــــــ . (1380ش). استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الأسطرلاب. تصحیح محمداکبر جوادی حسینی. مشهد.
ــــــــــــ . (1992م). تحدید نهایات الأماکن لتصحیح مسافات المساکن. متن عربی تصحیح‌شده در:
K. Taḥdīd Nahāyāt al-Amākin li-Taṣḥīḥ Masāfāt al-Masākin. edited by P. Bulgakov and Imam Ibrahim Ahmad. Cairo, 1962 [reprinted in Islamic Geography, vol. 25. Institute for History of Arabic-Islamic Science, Frankfurt am Main 1992].
ــــــــــــ . (2019). مقالة فی التطریق إلی استعمال فنون الأسطرلابات. متن عربی تصحیح‌شده همراه با شرح و ترجمۀ انگلیسی در:
P. Rezvani. “Two treatises on the astrolabe by Abu Rayhan Muhammad ibn Ahmad Biruni (973-1048 A.D.).” PhD dissertation under the supervision of Jan P. Hogendijk, Utrecht University, The Netherlands.
ــــــــــــ . (1362ش). التفهیم لأوائل صناعة التنجیم. متن فارسی. تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران.
ــــــــــــ . (1367ق/1948م). تمهید المستقرّ لتحقیق معنی الممرّ. متن عربی تصحیح‌شده در:
Arabic text in: Rasāʾil al-Bīrūnī, containing four tracks. Hyderabad: Osmania Oriental Publications Bureau.
ــــــــــــ . (1373-1375ق). القانون المسعودی. حیدرآباد دکن: دائرةالمعارف العثمانیة.
ــــــــــــ . (1987-1988م). کتاب الدُرر فی سطح الأکر. متن عربی تصحیح‌شده همراه با ترجمۀ انگلیسی در:
Dallal, Ahmad. “Bīrūnīʼs Book of Pearls Concerning the Projection of Spheres.” Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, vol. 4, pp. 81-138.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، (1383ش). تاریخ بیهقی. تصحیح علی‌اکبر فیاض. مشهد: دانشگاه فردوسی.
درایتی، مصطفی. (1389ش). فهرست‌وارۀ دست‌نوشته‌های ایران (دنا). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
ــــــــــــ .  (1394ش). فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا). تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران.
سجزی، ابوسعید احمد بن عبدالجلیل، کتاب فی عمل الأسطرلاب، نسخۀ خطی شمارۀ 3342 استانبول: کتابخانۀ توپقاپی، مجموعۀ احمد ثالث.
نلینو، کارلو آلفونسو. (1413ق). علم الفلک تاریخه عند العرب فی القرون الوسطی. بیروت.
Ahlwardt, Wilhelm. (1893). Verzeichniss der arabischen Handschriften, Band 5. Berlin =Die Handschriften Verzeichnisse der königlichen Bibliothek zu Berlin vol. 17.
Boilot, D. J. (1955). “Lʼoeuvre dʼal-Beruni, Essai bibliographique.” Mélanges de lʼInstitut Dominicain dʼÉtudes Orientales du Caire, vol. 2, pp. 161-256 [reprinted in Islamic Mathematics and Astronomy, vol.36, Edited by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main, 1998]
Calvo, Emilia. (1990). “La lámina universal der ʿAli b. Jalaf (s. XI) en la versión alfonsi y su evolucion en instrumentos posteriors.” Ochava Espera y Astrofisica, pp. 221-231.
De Slane, William MacGuckin Baron (1883-1895). Catalogue des Manuscrits Arabes. Paris.
DSB: Dictionary of Scientific Biography. Editor in chief: Charles Coulston Gillispie, New York, 1970-1980, vol. 2, s.v. “Al-Bīrūnī” (by E. S. Kennedy).
Frank, Josef. (1920). “Zur Geschichte des Astrolabs.” Habilitationssschrift (Auszug), Erlangen [reprinted in Islamic Mathematics and Astronomy, vol. 35, edited by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main 1998]
Garel-Grislin, Julie. (2013). Les Manuscrits Arabes et Persans du Cardinal Mazarin Consérves à la Bibliothèque Nationale de France. University of Lyon.
Hill, Donald. (1985). “Al-Bīrūnīʼs Mechanical Calendar.” Annals of Science, vol. 42, pp. 139-163.
Kennedy, Edward Stewart and Marcel Destombes. (1966). “Introduction  to Kitāb al-ʿAmal biʼl-Asṭurlāb.” English  introduction to the Arabic text of al-Ṣūfīʼs astrolabe treatise. Hyderabad [reprinted in: E.S. Kennedy, colleagues and former students, Studies in the Islamic Exact Sciences, edited, pp. 405-447, Beirut 1983]
King, David A. (1986). A Survey of the Scientific Manuscripts in the Egyptian National Library. published for the American Research Center in Egypt (Catalogs, vol. 5) by Eisenbrauns, Winona Lake, Indiana.
ــــــــــــ . (2004-2005). In Synchrony with the Heavens, Studies in Astronomical Timekeeping and Instrumentation in Medieval Islamic Civilization. Leiden-Boston: Brill.
Mellot, Anicet. (1739). Catalogus Codicum Manuscriptorum Bibliothecæ Regiæ.Tomus Primus. Paris.
North, John David. (1974). “The Astrolabe.” Scientific American, vol. 230, no. 1, pp. 96-107.
Pines, Shlomo. (1956). “La theorie de la rotation de la terre a l'epoque d'al-Biruni.” Journal Asiatique, no. 244, pp. 301-306.
Puig, Roser. (1986). Ibn al-Naqqāsh al-Zarqalluh, Al-Shakkāzīyya. Barcelona.
Rezvani, Pouyan. (2019). “Two treatises on the astrolabe by Abu Rayhan Muhammad ibn Ahmad Biruni (973-1048 A.D.).” PhD dissertation under the supervision of Jan P. Hogendijk, Utrecht University, The Netherlands.
Rosenfeld, Boris Abramovich & Ekmeleddin Ihsanoğlu. (2003). Mathematicians, Astronomers, and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th-19th c.). Istanbul: Research Centre for Islamic History, Art and Culture (IRCICA).
Sarma, Sreeramula Rajeswara. (2019). A Descriptive Catalogue of Indian Astronomical Instruments. Dusseldorf . available at www.srsarma.in.
Sezgin, Fuat. (1974,1978). GAS: Geschichte des arabischen Schrifttums. Band V und VI. Leiden: Brill.
Vafea, Flora. (2017). “Al-Bīrūnī: The Plate of the Eclipses.” Suhayl: International Journal for the History of the Exact and Natural Sciences in Islamic Civilization, vol. 15, pp. 297-354.
Vajda, Georges. Notices des Manuscrits Arabe 2400 à 2759, Bibliothèque Nationale de France, Paris, Gallica MS. Arabe 7299-3.
Wiedemann, Eilhard. (1908). “Bestimmungen des Erdumfanges von al-Beruni.” Archiv für die Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik, vol. 1, pp. 66-69 [reprinted in Islamic Mathematics and Astronomy, vol. 34, edited by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main 1998]
ــــــــــــ . (1913). “Ein Instrument, das die Bewegung von Sonne und Mond darstellt, nach al Biruni.” Der Islam, vol. 4, pp. 5-13. Strassburg [reprinted in Islamic Mathematics and Astronomy, vol. 34, edited by Fuat Sezgin, Frankfurt am Main 1998]
ــــــــــــ . (1920). “Einleitungen zu arabischen astronomischen Werken.” Das Weltall, vol. 20, Berlin-Treptow, pp. 131-132 [reprinted in Islamic Mathematics and Astronomy, vol. 34, ed. F. Sezgin, Frankfurt 1998]
Wiedemann, Eilhard and Josef Frank. (1920-1921). “Allgemeine Betrachtungen von al Biruni in einem Werk über die Astrolabien, Beiträge zur Geschichte der Naturwissenschaften LXI.” Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen Sozietät in Erlangen 52-53, pp. 97-121.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار