کتابخانۀ دارالعلم شاپور در بغداد (383-451 ق) و تأثیر آن بر ارتقای سطح علوم در قرون چهار و پنج هجری (با تأکید بر دانش طبّ)

نوع مقاله : ترویجی

نویسندگان

دانشگاه علوم پزشکی تبریز

چکیده

سده‌های چهار و پنج هجری، مقارن با عصر استیلای خاندان بویه بر دستگاه خلافتِ بغداد است. این خاندانِ شیعی علاقۀ زاید الوصفی به نشر دانش در ممالکِ تحت سلطۀ خود داشتند و تمام تلاش خویش را مصروفِ حمایت از دانشمندان و ترویج علوم کردند. مهم‌ترین نمودِ این رفتار را در بغداد -به عنوان مرکز خلافت اسلامی- می‌توان دید، امیران و وزرای این دولت با توجّه ویژه به ارتقای دانش در تمام زمینه‌ها و حوزه‌های شناخته شدۀ آن روزگار توانستند با شدّتی بیشتر، تکاپوی علمیِ صورت گرفته در عصر هارون و مأمون عبّاسی را تجدید نمایند و با روحیۀ رَواداریِ علمی و اعتقادی، دارالعلم‌ها را به عنوان ادامۀ تاریخی بیت‌الحکمه و خزانة‌الحکمه، به مکانی امن برای پژوهش و تحصیل و تدریسِ دانشمندان مبدّل کنند. در این میان برخی از مراکز همچون «دارالعلم شاپور» به همّت بانیِ فاضل و متولّیانِ دانشمندش به مکانِ مناسبی برای گردهماییِ مهم‌ترین دانشمندانِ آن روزگار مبدّل شد که علاوه بر بحث و مناظراتِ علمی، ارزشمندترین تألیفات خویش را در کتابخانۀ مفصّل آن مرکز، در دسترس جویندگان علم و دانش قرار داده بودند. از جمله دانش‌هایی که توانست به مدد ساختارِ اداری و علمیِ دارالعلم شاپور مجالی برای ارتقا و تکامل بیابد دانش پزشکی است که کثرتِ کتاب‌های محفوظ در آن مرکز و به‌ویژه وقفِ آثار مهمّ طبّی پزشکان بزرگ آن روزگار اهمّیتی مضاعف بدان بخشیده بود. پژوهش حاضر، تلاشی است جهت بازنمایاندنِ نقشِ پررنگِ کتابخانۀ «دارالعلم شاپور» در گسترش دانش‌ها، به ویژه علم طبّ در سده‌های چهار و پنج هجری.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

“Dār al-ʿIlm Shāpūr” in Baghdad (383-451AH): its Influence on Development of the Knowledge in the 4th and 5th Centuries with an Emphasis on Medical science

نویسندگان [English]

  • Amirhossein Daemi
  • Hossein Namdar
  • Majid Khalili
Tabriz University of Medical Sciences
چکیده [English]

The fourth and fifth centuries AH is the period of the domination of the Buwayhīd dynasty over the caliphate of Baghdad. This dynasty of Shiites was very interested in spreading knowledge in the countries under their control and devoted all their efforts to supporting scientists and promoting science. The most important examples of their support for science can be seen in Baghdad, as the center of the Islamic Caliphate. The kings and ministers of this government were very interested in promoting knowledge in all the known fields and areas of that time and were able to accelerate the scientific endeavors made in the time of Hārūn and Maʾmūn with more power. With the spirit of religious and scientific tolerance, to turn the “Dār al-ʿIlm”s as a historical continuation of the House of Wisdom (Bayt al-Ḥikma), into a safe place for research, study and teaching of scientists. In the meantime, some centers such as “Dār al-ʿIlm Shāpūr” became a suitable place for gathering the most important scientists of that time due to the efforts of the honorable founder and the trustees of its scientists. In addition to scientific discussions and debates, valuable works by scientists were made available to science seekers in the center’s extensive library. One of the sciences that was able to develop with the help of the administrative and scientific structure of “Dār al-ʿIlm Shāpūr” is medical knowledge. The large number of books preserved in that center, and especially the dedication of the important medical works of the great physicians of that time, had given it double importance. The present study is an attempt to analyze the prominent role of the library of “Dār al-ʿIlm Shāpūr” in the spread of knowledge -especially medicine- in the fourth and fifth centuries AH.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Baghdad
  • Buwayhīd dynasty
  • Dār al-ʿIlm Shāpūr
  • Islamic medicine
  • Library

مراجع

ابن أبی اُصَیبِعَه. (1942م). عیون الأنباء فی طبقات الأطباء. بیروت: نشر دار مکتبة الحیاة.
ابن أثیر. (1417ق). الکامل فی التاریخ. عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: نشر دارالکتاب العربی.
ابن جوزی، جمال الدّین أبوالفرج. (1412ق). المُنتَظَم فی تاریخ المُلوک والأمَم. محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا. بیروت: نشر دارالکتب العلمیه.
ابن خلکان. (1994م). وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان. إحسان عبّاس. بیروت: نشر دار صادر.
ابن مسکویه. (2000م). تجارب الأمَم وتعاقب الهمم. ابوالقاسم امامی. تهران: انتشارات سروش، چاپ دوم.
ــــــــــــــ .(1376ش). تجارب الأمم. علی نقی منزوی. تهران: انتشارات توس.
ابن ندیم. (1417ق). الفهرست. ابراهیم رمضان. بیروت: نشر دارالمعرفه، الطبعة الثانیه.
اذکایی، پرویز. (بهمن و اسفند 1373ش). «کتابخانه‌ها و دانش‌خانه‌های اسلامی.» آینۀ پژوهش. شمارۀ 29 و 30، 94-98.
اسماعیل پاشا بغدادی. (1951م). هدایة العارفین. بیروت: نشر بالأوفست دارإحیاء التراث العربی.
إصفهانی، عمادالدّین محمّد. (1318ق). تاریخ دولة آل سلجوق. قاهره: نشر شرکة طبع الکتب العربیة.
باطنی، غلامرضا؛ خلیلی، مجید؛ حیدریان، صالح. (1398ش). تاریخ بیمارستان و درمانگاه در ایران و سرزمین‌های اسلامی. تبریز: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی.
تاج بخش، حسن. (1379ش). تاریخ بیمارستان‌های ایران از آغاز تا عصر حاضر. تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
توحیدی، ابی‌حیّان. (1992م). المُقابِسات. حسن السندوبی. کویت: نشر دار سعاد الصباح.
جدعان، فهمی. (فروردین و تیر 1366ش). «فلسفۀ ابوسلیمان منطقی سجستانی.» ترجمۀ اسماعیل سعادت. مجلّه معارف، شمارۀ 10، 23-46.
ذهبی، شمس‌الدّین. (1413ق). تاریخ الإسلام وَ وَفیات المشاهیر وَالأعلام. عمر عبدالسلام التدمری. بیروت: نشر دار الکتاب العربی، الطبعة الثانیه.
سمعانی. (1962م). الأنساب. عبدالرحمن بن یحیى المعلمی الیمانی. حیدرآباد دکن: نشر مجلس دائرةالمعارف العثمانیه.
صفا، ذبیح‌اللّه. (1378ش). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: انتشارات فردوس، چاپ پانزدهم.
عسقلانی، أبوالفضل. (1971م). لِسان المیزان. بیروت: نشر مؤسّسة الأعلمی للمطبوعات، الطبعة الثانیه.
عبّاس‌نژاد، فریدون؛ باطنی، غلامرضا. (1393ش). رَبع رشیدی تبریز در مسیر تاریخ پزشکی ایران. تبریز: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تبریز با همکاری انتشارات پزشکی شروین.
العَشّ، یوسف. (1411ق). دُور الکتب العربیه العامّة وشبه العامّة لِبلاد العراق والشام ومصر فی العصر الوسیط. بیروت: نشر دارالفکر المعاصر.
عوّاد، کورکیس. (1986م). خزائن الکتب القدیمة فی العراق مُنذ أقدم العصور حتّی سنة 1000 للهجرة. بیروت: نشر دارالرائد العربی، الطبعة الثانیه.
فقیهی، علی‌اصغر. (1378ش). تاریخ آل‌بویه. تهران: انتشارات سمت.
قفطی، جمال‌الدّین. (2005م). إخبار العُلَماء بأخبار الحُکَماء. ابراهیم شمس‌الدین. بیروت: نشر دارالکتب العلمیة.
قَلقَشَندی، أحمد بن علی. (1973م). صبح الأعشى فی صناعة الإنشاء. بیروت: نشر دارالکتب العلمیة.
کُردعلی، محمّد بن عبدالرّزّاق. (1983م). خُطَط الشام. دمشق: نشر مکتبة النوری، الطبعة الثالثه.
کریمی زنجانی اصل، محمّد. (1389ش). دارالعلم‌های شیعی و نوزایی فرهنگی در جهان اسلام. تهران: انتشارات اطّلاعات، چاپ دوم.
مبارکی، مریم. (1391ش). دانش‌های شیعه در عصر آل‌بویه. پایان‌نامه برای دریافت درجۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
متز، آدام. (1364ش). تمدّن اسلامی در قرن چهارم هجری. ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم.
محمّدی، ذکراللّه؛ و پرویش، محسن. (پاییز و زمستان 1393ش). «دارالعلم‌های دورۀ آل بویه و نقش آن در شکوفایی و ارتقاء علم و دانش.» دوفصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، سال 4، شماره 7، 173-195.
معرّی، أبوالعلاء أحمد. (1325ق). رسالة الغُفران. ابراهیم الیازجی. مصر: نشر مطبعة أمین هندیه بالموسکی.
مَقدسی، أبوعبداللّه. (1411ق). أحسن التقاسیم فی معرفة الأقالیم. قاهره: نشر مکتبة مبدولی، الطبعة الثالثه.
مقریزی، تقی‌الّدین احمد. (1418ق). المواعظ والاعتبار بِذِکرِ الخُطَطِ والآثار. بیروت: نشر دارالکتب العلمیة.
مکّی، محمّدکاظم. (1383ش). تمدّن اسلامی در عصر عبّاسیان. محمّد سپهری. تهران: انتشارات سمت.
یاقوت حموی. (1414ق). إرشاد الأریب إلى معرفه الأدیب. إحسان عبّاس. بیروت: نشر دارالغرب الإسلامی.
ــــــــــــ . (1995م). مُعجَمُ البُلْدان، بیروت: نشر دارصادر، الطبعة الثانیه.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار