مفتاح الخزائن حاجی زین العطار شیرازی: شناسایی منابع، تبارشناسی دست‌نویس‌ها و ارتباط آن با اختیارات بدیعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه تهران، پژوهشکدۀ تاریخ علم

چکیده

فهرست‌نگاران نسخ خطی و پژوهشگران معاصر عموماً مفتاح الخزائن را روایت مقدماتی اختیارات بدیعی دانسته‌اند که علی بن حسین انصاری مشهور به حاجی زین العطار شیرازی در 767 قمری نوشته و بعدها در 770 قمری با حذف مقالۀ دوم و افزودن چهار باب به مقالۀ آخر، آن را به نام بدیع الجمال، همسر امیر مبارزالدین مظفری، اختیارات بدیعی نامیده و بدو تقدیم کرده است. گمان معاصرین بر مشابهت این دو اثر چندان است که حتی شماری از آنان، گویا با یکی انگاشتن این دو کتاب، اختیارات بدیعی را تنها اثر شناخته‌شدۀ حاجی زین العطار شیرازی انگاشته‌اند؛ این پژوهشگران عموماً به محتوای مفتاح الخزائن توجه نداشته یا دست‌کم بدان استناد نکرده‌اند؛ اما مراجعه به دست‌نویس‌های مفتاح الخزائن و تحلیل محتوایی این اثر نشان از نادرستی این گمان رایج دارد؛ زیرا تفاوت‌های این دو اثر بیش از آن است که بتوان از یکی به مناسبت دیگری چشم پوشید. این تفاوت‌ها نه تنها در کم و بیش شدن مقالات، که در محتوای بسیاری از مدخل‌ها نیز به چشم می‌آید و پیداست که نویسنده تغییراتی چشم‌گیر در اثر نخست اعمال کرده است؛ تا جایی که می‌توان گفت حتی رویکرد او در نگارش این دو اثر متفاوت بوده است.
در این جستار، با مراجعه به سه دست‌نویس‌ کهن مفتاح الخزائن و بیش از 20 دست‌نویس اختیارات بدیعی، آمیختگی محتوای مفتاح الخزائن و اختیارات بدیعی در شمار چشمگیری از دست‌نویس‌های این دو به اثبات رسیده و مشخص شده است که فراهم آوردن ویراست انتقادی هر یک از این دو، بدون مراجعه به کهن‌ترین دست‌نویس‌های اثر دیگر ناممکن خواهد بود. به‌ویژه از آن روی که این آمیختگی حتی در دومین دست‌نویس کهن هر یک از این دو اثر نیز چشمگیر است. همچنین چندین دست‌نویس که در فهرست‌های نسخ خطی، به اشتباه دست‌نویسی از مفتاح انگاشته شده‌اند از دست‌نویس‌های دربردارندۀ متن مفتاح الخزائن‌ جدا شده‌اند. در ادامه با مقایسۀ عنوان و محتوای مداخل این دست‌نویس‌ها و با تکیه بر اشکالات و افتادگی‌های هر دست‌نویس و به‌ویژه اشکالات مشترک میان آن‌ها، تبارنامه‌ای برای دست‌نویس‌های مفتاح الخزائن تنظیم شده است. همچنین با تحلیل آماری محتوای مداخل مفتاح الخزائن ، مشخص شده است که این اثر از ویژگی‌های یک اثر استاندارد داروشناسی دورۀ اسلامی برخوردار نیست؛ اما به لحاظ دربر داشتن نام‌های مختلف دارو به زبان‌ها و گویش‌های مختلف و حتی گونه‌ها و املاهای مختلف هر نام، از منظر زبانی جایگاهی ویژه دارد. در پایان از یک سو با بررسی همۀ ارجاعات حاجی زین العطار به منابع دیگر، مشخص شده است که وی از میان 22 منبع یاد شده در مفتاح، فقط به منهاج البیان ابن جزله و الجامع ابن بیطار مستقیماً مراجعه کرده و بهره‌گیری او از منابع دیگر، به احتمال بسیار، به واسطۀ همین دو اثر بوده است و از دیگر سو دو منبع ناگفتۀ مفتاح یعنی ابدال الادویة رازی و الصیدنة ابوریحان بیرونی شناسایی شده است. 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

مفتاح الخزائن حاجی زین العطار شیرازی: شناسایی منابع، تبارشناسی دست‌نویس‌ها و ارتباط آن با اختیارات بدیعی

چکیده [English]

فهرست‌نگاران نسخ خطی و پژوهشگران معاصر عموماً مفتاح الخزائن را روایت مقدماتی اختیارات بدیعی دانسته‌اند که علی بن حسین انصاری مشهور به حاج زین العطار شیرازی در 767 قمری نوشته و بعدها در 770 قمری با حذف مقالۀ دوم و افزودن چهار باب به مقالۀ آخر، آن را به نام شهبانو بدیع الجمال مظفری، اختیارات بدیعی نامیده و بدو تقدیم کرده است. گمان معاصرین بر مشابهت این دو اثر چندان است که حتی شماری ازمعاصران، گویا با یکی انگاشتن این دو کتاب، اختیارات بدیعی را تنها اثر شناخته‌شدۀ حاج زین العطار شیرازی انگاشته‌اند. در حالی که هیچ یک از پژوهشگران هنگام اظهار نظر دربارۀ این دو اثر حاج زین العطار به این دست‌نویسی از مفتاح الخزائن دسترسی نداشته یا دست‌کم بدان مراجعه و استناد نکرده‌اند. با بررسی دست‌نویس‌های مفتاح الخزائن می‌توان دریافت این گمان رایج درست نیست و تفاوت‌های این دو اثر بیش از آن است که بتوان از یکی به مناسبت دیگری چشم پوشید. تفاوت این دو اثر نه فقط درکم و بیش شدن مقالات که حتی در محتوای بسیاری از مدخل‌ها نیز روشن است و پیداست که نویسنده تغییراتی چشم‌گیر در اثر نخست اعمال کرده است. در این جستار نخست چندین دست‌نویس که در فهرست‌های نسخ خطی، به اشتباه دست‌نویسی از مفتاح انگاشته شده‌اند از دست‌نویس‌هایی که واقعاً دربردارندۀ متن کامل مفتاح الخزائن‌اند تفکیک شده‌اند. سپس با مراجعه به سه دست‌نویس‌های کهن مفتاح الخزائن و بیش از 20 دست‌نویس اختیارات بدیعی، از یک سو دو منبع ناگفتۀ مفتاح یعنی ابدال الادویة رازی و الصیدنة ابوریحان بیرونی شناسایی شده است و از سوی دیگر با بررسی همۀ ارجاعات به نسبت پرشمار حاجی زین العطار به منابع دیگر مشخص شده است که وی از میان این 22 منبع، فقط به منهاج البیان ابن جزله و الجامع ابن بیطار مراجعه کرده و بهره‌گیری او از منابع دیگر به واسطۀ همین دو اثر بوده است. همچنین با اثبات آمیختگی محتوای مفتاح الخزائن و اختیارات بدیعی در شمار چشمگیری از دست‌نویس‌های این دو کتاب مشخص شده است که فراهم آوردن ویراست انتقادی هر یک از این دو، بدون مراجعه به کهن‌ترین دست‌نویس‌های اثر ممکن نخواهد بود. به‌ویژه از آن روی که مشخص شده است که حتی در دومین دست‌نویس کهن اختیارات بدیعی، مدخل‌هایی به چشم می‌خورد که نه از آن این کتاب، که افزوده‌هایی از مفتاح الخزائن است.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Abdāl al-ʾAdwiya
  • ʿAli ibn Ḥussayn Anṣārī
  • Ḥāj Zayn al-ʿAṭṭār Shīrāzī
  • al-Jāmiʿ al-Mufradāt
  • Miftāḥ al-Khazāʾin
  • Minhāj al-Bayān
  • al-Ṣaydana

مراجع

آل داوود، سیدعلی، «آل مظفر»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج2: تهران، 1368
ابن بیطار، احمد، الجامع لمفردات الأدویة و الأغذیة، بولاق، 1291ق
ابن جزله، یحیى بن عیسى، منهاج البیان فی ما یستعمله الانسان، قاهره: جامعة الدول العربیة، 1431
ابن سمجون، ابوبکر حامد، جامع الاویة المفردة، چاپ تصویری به کوشش فواد سزگین، فرانکفورت،1412ق/1992م
ابن سینا، القانون، بولاق، 1294ق
اعلم، هوشنگ، «اختیارات بدیعی»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، ویراستۀ اسماعیل سعادت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج 1، 1384
تفلیسی، حبیش بن ابراهیم،کفایة الطب، ویراستۀ زهرا پارساپور، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی, 1390
جلال الدین بن امین طبیب کازرونی، [تتمیم] مقالۀ دوم اختیارات بدیعی، دست‌نویس شمارۀ 3217 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی
حاجی خلیفه، کشف الظنون، به کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیک، 1831.
حاجی زین العطار شیرازی، علی بن حسین، اختیارات بدیعی، دست‌نویس شمارۀ 638 کتابخانۀ لالا اسماعیل، تاریخ کتابت 792ق (فقط مقالۀ نخست)
همان، دست‌نویس شمارۀ Or. 558 کتابخانۀ دانشگاه لایدن، تاریخ کتابت 819ق (مقالۀ نخست + مقالۀ دوم مرکبات با تلفیق مرکبات اختیارت بدیعی و مفتاح الخزائن)
همان، دست‌نویس شمارۀ 1999 کتابخانۀ شهید علی، تاریخ کتابت 846ق (تاریخ کتابت در فهرست به اشتباه 826ق آمده است)، در بر دارندۀ روایت گسترش‌یافته توسط فرزند مؤلف
همان، دست‌نویس شمارۀ 3499 دیوان هند، با تاریخ کتابت 850ق (؟)، در بر دارندۀ روایت گسترش‌یافته توسط فرزند مؤلف و ظاهراً به خط فرزند مؤلف (گویا درست نباشد)
همان، دست‌نویس شمارۀ 3547 کتابخانۀ آیاصوفیا، با تاریخ کتابت 884ق
همان، دست‌نویس شمارۀ 3550 کتابخانۀ آیاصوفیا، با تاریخ کتابت 884ق (در بردارندۀ شمار چشمگیری از مداخل مفتاح الخزائن)
همان، دست‌نویس شمارۀ 3546 کتابخانۀ آیاصوفیا، با تاریخ کتابت 885ق (فقط مقالۀ نخست)
همان، دست‌نویس شمارۀ 3551 کتابخانۀ آیاصوفیا، با تاریخ کتابت 887ق
همان، دست‌نویس شمارۀ 3549 کتابخانۀ آیاصوفیا، بی‌تاریخ (در بر دارندۀ جدولی از مؤلف برای یافتن معادل‌های عربی مدخل شدۀ نام‌های فارسی)
همان، دست‌نویس شمارۀ 1821کتابخانۀ مغنیسا، با تاریخ کتابت 940ق (فقط مقالۀ نخست)
همان، دست‌نویس شمارۀ 3553 کتابخانۀ آیاصوفیا، بی‌تاریخ (مقالۀ اول + مقالۀ دوم دارای 3 باب افزوده و در مجموع 19 باب)
همان، دست‌نویس شمارۀ 3552 کتابخانۀ آیاصوفیا، بی‌تاریخ (مقالۀ اول + مقالۀ دوم در دو مقاله! یک مقالۀ نظری افزوده و سپس 19 باب مرکبات)
همان، دست‌نویس شمارۀ 613 کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد
حاجی زین العطار شیرازی، علی بن حسین، مفتاح الخزائن، دست‌نویس شمارۀ Marsh 491 کتابخانۀ بادلیان آکسفورد، تاریخ کتابت 769ق
همان، دست‌نویس شمارۀ 1823کتابخانۀ مغنیسا، با تاریخ کتابت 923ق (دارای مدخل‌های افزوده از اختیارات بدیعی)
همان، دست‌نویس شمارۀ Marsh 454 کتابخانۀ بادلیان آکسفورد، کتابت سدۀ 12-13ق
همان، دست‌نویس شمارۀ 5265 کتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی (=دست‌نویسی از اختیارات بدیعی)
همان، دست‌نویس 391 کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد (=دست‌نویسی از اختیارات بدیعی)
همان، دست‌نویس‌های شمارۀ 2/613 و 1/1347 کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد (فقط مقالۀ مرکبات و تلفیق مرکبات اختیارات و مفتاح)
رازی، محمد بن زکریا، الابدال الادویة، پژوهش و ویرایش یونس کرامتی بر اساس 5 دست‌نویس، ضمیمۀ جایگزینی داروهای ساده ... (نک کرامتی در همین مآخذ)
زارعی مهرورز، عباس، گنجینۀ همدان: فهرست تفصیلی نسخه‌های خطی دانشگاه بوعلی سینا، همدان: دانشگاه بوعلی سینا، 1396
ششن، رمضان، و همکاران، مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة والترکیة والفارسیة فی مکتبات الترکیا، استانبول: مرکز الأبحاث للتاریخ والفنون والثقافة الإسلامیة، 1984
فاضل، محمود، فهرست نسخ خطی کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی مشهد، مشهد: انتشارات دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی مشهد، 1355
کرامتی، یونس، «جایگاه رسالۀ ابدال الأدویۀ رازی در سنت داروشناسی و داروسازی دورۀ اسلامی»، تاریخ علم، ج 11، ش ۱ (پیاپی ۱۴)، 1392، صص 75–121
همو، جایگزینی داروهای ساده در سنت داروشناسی/داروسازی دورۀ اسلامی، پایان‌نامه برای دریافت درجۀ دکترای تاریخ علم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1392
میر، محمد تقی، بزرگان نامی پارس، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز، 1368ش
همو، محمد تقی، پزشکان نامی پارس، شیراز: انتشارات دانشگاه پهلوی، 1348ش
همو، مقدمه بر اختیارات بدیعی، تهران: شرکت دارویی پخش رازی، 1371
Ethé, Hermann, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford Printed for the India Office by H. Hart, 1903
Fonahn, Adolf Mauritz, Zur Quellenkunde der persischen Medizin, Leipzig: Johann Ambrosius Barth, 1910
Rieu, Charles, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London: British Museum, 1879
Sachau, Eduard, and Hermann Ethé, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library, Oxford: Clarendon Press, 1889
Storey, C. A., Persian Literature: A Bio-Bibliographical Survey, Psychology Press, 1971

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار