چرا علم مناظر در نقاشی ایرانیِ سده‌های هفتم تا نهم قمری به پرسپکتیو راه نبرد؟

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه نقاشی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

نقاشی ایرانی با همۀ دیرینگی‌هایش، در سدۀ‌ هفتم هجری به صورت‌بندی تازه‌ی از بازنمایی رسید. در آن دوره، هنرمندان ایرانی از آزمون‌ها و دستاوردهای گذشته، سبک تازه‌ای در تراز جهانی پدید آوردند و آن را تا سدۀ‌ دهم هجری هم‌چنان در اوج نگاه داشتند. یکی از ویژگی‌های نقاشی ایرانی در سده‌های 7-9ق، تلاش برای فراروی از محدودیت‌های بازنمایی ژرفا بر سطح دوبعدی است. دستاورد این تکاپوها، بازنمایی بُعد سوم چیزها به گونه‌ای پراکنده بود. در نقاشی این دوره، بازنمایی بُعد سوم چیزها در چارچوب یک نظام منسجم ژرفانمایی با هدف سازماندهی فضای تصویر به نمایش درنمی‌آید. از آنجا که چارچوب بازنمایی بر قواعد علم مناظر استوار بود و دانشمندان این علم، جزئیات قواعد دیدن را به تفصیل در آثار خود شرح داده بودند، این پرسش به میان می‌آید که چرا علم مناظر در نقاشی ایرانی آن روزگار به قواعد بازنمایی پرسپکتیوی راه نبرد؟ پژوهش کنونی با فاصله گرفتن از پاسخ‌هایی که تاکنون به چرایی ناپیدایی پرسپکتیو داده شده، مسیر پاسخ دیگری را بر زمینۀ ویژگی‌های نورشناسی و نقاشی دنبال می‌کند. به لحاظ نظری، اصل واضح دیدن‌ -‌پرهیز از خطای بصری به روایت علم مناظر، و پایداری فرهنگ دیداری دو پایۀ این بررسی است. هم‌چنین، علم مناظر، نقاشی و نقش طبقه‌های اجتماعی، زمینه‌های اصلی بررسی را دربر می‌گیرد. داده‌ها به شیوۀ کتابخانه‎ای و آرشیوی از میان منابع علم مناظر و تحلیل بصری نقاشی‌ها گردآوری شده است. پژوهش با رویکرد توصیفی و تحلیل داده‌ها به شیوۀ انتقادی، در پی آن است تا میان این حوزه‌ها و تکاپوهای نقاشان در بازنمایی ارتباط برقرار کند. بر پایۀ یافته‌های پژوهش می‌توان گفت وضع علم مناظر و گفتمان‌های نوری در پیشبرد مسائل علمی، چیرگی نورشناسی بر نقاشی در فضای فرهنگی، محدودیت‌ نقاشان در تبدیل تجربه‌ها به آموزه‌های نظری و ناتوانی در برانگیختن نگاه نورشناسان به چالش‎های نقاشی، و خواست گروه‌های فرادستی مبنی بر پایداری وضع موجود، مهم‌ترین دلایلی است که بازگو می‎کند چرا نقاشی ایرانی در سده‎های هفتم تا نهم از علم مناظر به پرسپکتیو به منزلۀ یک نظام منسجم بازنمایی راه نبرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Why did al-Manāẓir not lead the linear perspective in Persian paintings of the 13th to 15th century?

نویسنده [English]

  • Maryam Keshmiri
Assistant Professor, Department of Painting, Faculty of Art, Alzahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

In despite of the fact that the antiquity of Persian painting goes back to the prior 13th century, only at this time a new visual structure emerged on the illustrated sheets of the Persian manuscripts. Based on earlier attempts and achievements, the 13th century-Persian artists laid the foundation of a new style in painting that was equivalent to international artistic standards and continued until the 16th century. One of the achievements of this new style was raising the visual restrictions on displaying the 3rd dimension on two-dimensional sheets. Achieving this, the artists could represent the 3rd dimension; however, the result of these efforts was only a scattered representation. Therefore, in this style of painting, displaying the three-dimensional objects could not lead to creating an organized three-dimensional space; therefore, scenes continued to have a linear perspective. Since the rules of representation in paintings relied on the principles of Optics and, due to the fact that the Muslim optical scientists (e.g., Avicenna, Ibn al-Haytham, etc.) detailed the processes of vision and the visual perceptions, now answering this question is important: Why did al-manāẓir not lead to the linear perspective in Persian paintings of the 13th to 15th century?
Detaching myself from the unconvincing answers that have been so far provided for this question, and based on the features of Optics and Persian paintings, I used a different approach for answering this question. The two theoretical bases of this article are the principle of "clear vision" and avoidance of "visual error" in Optics, as well as the immutability of the visual culture in Islamic Iranian civilization. This theoretical framework enabled me to probe the rules of Optics, the structures of Persian paintings, and the role of the social classes who were influential in the production process of paintings. The analysis shed light on the following reasons for the immaturity of the perspective rules in Persian painting:
- The status of Optics and the other optical discourses in the advancement of Islamic science at that period;
- The superiority of Optics over painting in cultural circles;
- The artists' inability to communicate/translate their practical experience into detailed, theoretical teachings; and,
- The role of the upper classes in the maintenance of artistic styles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn al-Haytham؛ Optics؛ al-Manazir
  • Perspective؛ Persian Painting

مراجع

آژند، یعقوب (1380)، «نظام سنتی استاد‌ـ‌شاگردی در نقاشی ایران»، هنرهای زیبا، شماره10: 4ـ12.
آژند، یعقوب (1389)، نگارگری ایران، جلد 1، تهران، سمت.
آملی، شمس‌الدین (1381)، نفائس‌الفنون فی عرایس‌العیون، جلد1ـ3، تصحیح میرزاابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیه.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن (1369)، مقدمه ابن‌خلدون، جلد دوم، برگردان محمد پروین‌گنابادی، تهران، علمی و فرهنگی.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1352)، ابوریحان بیرونی و ابن‌سینا: الاسئلة والاجوبة، به‌انضمام پاسخ‌های دوباره ابوریحان و دفاع ابوسعید معصومی از ابن‌سینا، به تصحیح سیدحسین نصر و مهدی محقق، تهران، شورای عالی فرهنگ‌وهنر.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1375)، النفس من کتاب الشفاء، حققه حسن حسن‌زاده‌الآملی، قم، لمکتب الإعلام الإسلامی.
ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1398)، نفس شفا، برگردان و شرح محمدحسین نائیجی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
ابن‌ندیم، محمدبن‌اسحاق (1381)، کتاب الفهرست، برگردان و تحشیه محمدرضا تجدد، تهران، اساطیر با همکاری مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدنها.
ابن‌الهیثم، حسن (1983)، کتاب المناظر، المقالات 1ـ3، حققها عبدالحمید صبره، کویت، المجلس الوطنی للثقافه والفنون والآداب.
اخوان‌صفا (1375)، مجمل‌الحکمه، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
اربابی‌فر، فاطمه، و گمینی، امیرمحمد (1394)، «نقش قطب‌الدین شیرازی در علم مناظر (اپتیک)»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال48، شماره2، ص111ـ121.
افلاطون (1380)، دورۀ کامل آثار، جلد4، برگردان محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی.
انوری‌ابیوردی، اوحدالدین (1337)، دیوان انوری، جلد اول: قصاید، به اهتمام محمدتقی مدرس‌رضوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ایوز، هوارد ویتلی (1393)، تاریخ هندسه، برگردان محمدهادی شفیعیها، تهران، علمی و فرهنگی.
باراش، موشه (1398)، نظریه‌های هنر: از افلاطون تا وینکلمان، برگردان محمدرضا ابوالقاسمی، تهران، چشمه.
بلر، شیلا، و بلوم، جاناتان (1386)، هنر و معماری اسلامی، جلد2: 1250ـ1800، برگردان یعقوب آژند، تهران، سمت‌وفرهنگستان هنر.
بورکهارت، تیتوس (1365)، هنر اسلامی، زبان و بیان، برگردان مسعود رجب‌نیا، تهران، سروش.
بون‌‎ویتز، پاتریس (1390)، درس‌هایی از جامعه‌شناسی پی‌یر بوردیو، برگردان جهانگیر جهانگیری و حسن پورسفیر، تهران، آگه.
بیرونی، ابوریحان (1352)، التفهیم، به‌اهتمام جلال‌الدین همایی، تهران، انجمن آثار ملی.
بیگ‌باباپور، یوسف (1389)، «مروری بر تکامل نظریۀ بینایی در آثار دانشمندان دورۀ اسلامی»، تاریخ پزشکی، سال2، شماره3: 37ـ66.
بینیون، لورنس؛ و دیگران (1396)، تاریخ تحلیلی هنر نگارگری ایرانی، برگردان محمد ایران‌منش، تهران، امیرکبیر.
پانوفسکی، اروین (1398)، پرسپکتیو به منزله‌ی صورت سمبلیک، برگردان محمد سپاهی، تهران، چشمه.
پورجوادی، نصرالله (1367)، «مفهوم پرسپکتیو در کلیله‌ودمنه و علل حذف فضای سه‌بعدی در نقاشیهای اسلامی»، نشر دانش، شمارۀ 47: 18ـ30.
جعفری‌نائینی، علیرضا، و مولوی، محمدعلی (1379)، «اقلیدس»، در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، جلد9: 668ـ675.
حسن‌دوست، محمد (1393)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، جلد3، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خواندمیر، غیاث‌الدین (1363)، «دو سند تاریخی راجع به‌بهزاد»، در بیست مقاله، محمد قزوینی، تهران، دنیای کتاب، جلد2: 268ـ273.
دریفوس، هیوبرت، و رابینو، پل (1379)، میشل فوکو: فراسوی ساختگرایی و هرمنوتیک، برگردان حسین بشیریه، تهران، نی.
دو وو، بارون‌کارا (1363)، متفکران اسلام، جلد1و2، برگردان احمد آرام، تهران، نشر فرهنگ اسلامی.
دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، زیرنظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران.
دیویس، پنلوپه، و همکاران (1388)، تاریخ هنر جنسن، برگردان گروه مترجمان، فرزان سجودی (سرپرست)، تهران، میردشتی.
رازی، فخرالدین (1382)، جامع‌العلوم، تصحیح سیدعلی آل‌داود، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
سارتن، جورج (1383)، مقدمه بر تاریخ علم، جلد1ـ4، برگردان غلامحسین صدری‌افشار، تهران، علمی و فرهنگی.
سجادی، سیدجعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری.
شاردن، ژان (1345)، سفرنامۀ شاردن، جلد7، برگردان محمد عباسی، تهران، امیرکبیر.
شفیعی‌کدکنی، محمدرضا (1372)، مفلس کیمیافروش، تهران، سخن.
عکاشه، ثروت (1380)، نگارگری اسلامی، ترجمۀ غلامرضا تهامی، تهران، حوزه هنری.
عین‌القضات‌همدانی، ابوالمعالی‌عبدالله (1362)، نامه‌های عین‌القضات همدانی، جلد1، به‌اهتمام علینقی منزوی، تهران، زوار.
غزالی، ابوحامد (1338)، مقاصد الفلاسفه، برگردان محمد خزائلی، تهران، امیرکبیر.
غزالی، ابوحامد (1364)، مشکاه‌الانوار، برگردان صادق آیینه‌وند، تهران، امیرکبیر.
غزالی، ابوحامد (1382)، تهافُت‌الفلاسفه، برگردان علی‌اصغر حلبی، تهران، جامی.
الفارابی، ابونصر (1968)، إحصاءالعلوم، حققه دکتر عثمان أمین، قاهره، مکتبه الأنجلو المصریه.
الفارسی، کمال‌الدین (1347ق)، کتاب تنقیح‌المناظر لذوی‌الإبصار و البصائر، ج 1، حیدرآباد دکن، دائره‌المعارف العثمانیه.
فارابی، ابونصر (1353)، هماهنگی افکار دو فیلسوف: افلاطون و ارسطو، برگردان عبدالمحسن مشکوة‌الدینی، تهران، شورای عالی فرهنگ‌وهنر.
فارابی، ابونصر (1389)، احصاء العلوم، برگردان حسین خدیوجم، تهران، علمی و فرهنگی.
فارسی، کمال‌الدین (1347)، «مقدمة تنقیح‌المناظر»، برگردان احمد آرام، در: دو ریاضی‌دان ایرانی، ابوالقاسم قربانی، مدرسه عالی دختران ایران.
فرخ‌فر، فرزانه (1391)، تأثیر هنر ایران بر هنر عثمانی، رساله دکتری، دانشگاه تربیت مدرس.
کاتب خوارزمی، محمد (1347)، مفاتیح‌العلوم، برگردان حسین خدیوجم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
کاسیرر، ارنست (1391)، فرد و کیهان در فلسفه‌ی رنسانس، برگردان یدالله موقن، تهران، نشر ماهی.
کاشفی‌سبزواری، حسین (1350)، فتوت‌نامه سلطانی، به‌اهتمام محمدجعفر محجوب، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
کاشی، معصوم (1351)، تحفه‌الاخوان در بیان اصول فتوت و آداب فتیان، با مقدمه محمد دامادی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
کرومبی، آ. سی. (1371)، از اوگوستین تا گالیله، جلد اول: علم در قرون وسطی، برگردان احمد آرام، تهران، سمت.
کریشیش (1274ق)، علم جرالثقیل و علم حکمت طبیعی، طهران: چاپ سنگی (شمارۀ کتابخانه ملی: 782151).
کشمیری، مریم (1397)، شیوه‌های دیدن و ادراک بصری در نگارگری ایرانی و علم مناظر بر پایۀ نگاره‌های سده‌های 7ـ10هـق/13ـ16م و آرای ابن‌هیثم، رسالۀ دکتری، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا.
کشمیری، مریم؛ و رهبرنیا، زهرا (1396)، «بازتاب اندیشه های علمی در نگارگری: اهمیت نقره در بازنمایی آب»، هنرهای زیبا‌ـ‌هنرهای تجسمی، دانشگاه تهران، سال22، شماره3: 85ـ94.
کشمیری، مریم (1401)، «بازنمایی ساختمان در نقاشی ایرانی و نقش آن در گستردگی فضای تصویر و ژرفانمایی»، نشریه مبانی نظری هنرهای تجسمی، پذیرفته شده برای انتشار.
کورکیان، ا.م، و سیکر، ژ.پ. (1387)، باغ‎های خیال، برگردان پرویز مرزبان، تهران: نشر فرزان‌روز.
کونل، ارنست (1387)، «تاریخچۀ نقاشی، مینیاتور و طراحی»، در: سیری در هنر ایران، جلد5: نقاشی و کتاب‌آرایی، و پارچه‌بافی، زیرنظر آرتور پوپ و فیلیس اکرمن، برگردان گروه مترجمان، زیر نظر سیروس پرهام، تهران، علمی‌وفرهنگی، ص2095ـ2159.
گرابر، اولک (1390)، مروری بر نگارگری ایرانی، برگردان مهرداد وحدتی دانشمند، تهران، فرهنگستان هنر.
گمپرتس، تئودور (1375)، متفکران یونان، جلد1، برگردان محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی.
مایل‌هروی، نجیب (1372)، کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی.
مت، برنارد (1384)، رنگین‌کمان آسمان: «کمال‌الدین فارسی و دیتریش دوفرایبرگ»، برگردان فرهاد رحیمی و ابوالقاسم (جمشید) پرتوی، تاریخ علم، شماره چهارم، ص47ـ70.
مختاری، بهاءالدین‌عثمان (1341)، دیوان عثمان مختاری، به‌اهتمام جلال‌الدین همایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مسعودی، علی‌بن‌الحسین (1382)، مروج‌الذهب، جلد1، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی‌وفرهنگی.
معصومی‌همدانی، حسین (1377)، «فخررازی و ابن‌هیثم»، در: خرد جاودان، به‌اهتمام حسن سیدعرب و علی‌اصغر محمدخانی، تهران، فرزان‌روز، ص641ـ660.
معصومی‌همدانی، حسین (1379)، «استاد بشر»، در: دانشمند طوس، به‌کوشش نصرالله پورجوادی و ژیوا وسل، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ص1ـ38.
معصومی‌همدانی، حسین (1383)، «ابصار در فلسفه صدرالدین شیرازی»، در: مجموعه مقالات همایش نخستین کنگرۀ ملاصدرا، تهران، بنیاد حکمت صدرا، جلد8: 297ـ305.
معصومی‌همدانی، حسین (1384)، «کندی، ابن‌سینا و مبانی علم مناظر»، در: جشن‌نامۀ استاد محمد خوانساری، زیر نظر حسن حبیبی، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص475ـ507.
منشی، ابوالمعالی نصرالله (1392)، کلیله‌ودمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران، ثالث.
نصر، سیدحسین (1375)، هنر و معنویت اسلامی، برگردان رحیم قاسمیان، تهران، مطالعات دینی هنر.
نصر، سیدحسین (1384)، علم و تمدن در اسلام، برگردان احمد آرام، تهران، علمی و فرهنگی.
نظیف، مصطفی (1394)، ابن هیثم و دانش نورشناسی، برگردان فاطمه موحدی طوسی، تهران، دانشگاه تهران.
وبر، ماکس (1385). اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری، برگردان عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری کاشانی، تهران، علمی‌وفرهنگی.
هارت، فریدریک (1382)، سی‌ودو هزار سال تاریخ هنر: نقاشی، پیکرتراشی و معماری، برگردان گروه مترجمان، هرمز ریاحی (ویراستار)، تهران، پیکان.
همایی، جلال‌الدین (1346)، خیامی‌نامه، تهران، انجمن آثار ملی.
همایی، جلال‌الدین (1361)، مختاری‌نامه، تهران، علمی‌وفرهنگی.
Audi, Robert (2015). The Cambridge Dictionary of Philosophy, Ed. 3, Cambridge University Press.
Andrews, E.A(1891). A New Latin Dictionary. New York, Harper & Brothers Poublishers.
Bacon, Roger (1897). The Opus Majus, Vol. II. Edit by John Henry Bridges. Oxford, Clarendon Press.
Barnard, Malcolm (1998). Art, Desigh and Visual Culture, An Introduction. Palgrave, Macmillan.
Baxandall, Michael (1988), Painting and Experience in Fifteenth Century Italy: a primer in the social history of pictorial style, Oxford University Press, New York.
Belting, Hans (2011). Florence and Baghdad: Renaissance Art and Arab Science. Translated by Deborah Lucas Schneider. Cambridge, The Belknap Press.
Borg, Barbara E. (2000). “The Face of the Elite”. Translated by Glenn W. Most. A Jurnal of Humanities and the Classics, Trustees of Boston University, Arion. Vol. 8, No. 1: 63-96.
Chardin, du Chevalier. (1740). Voyages de Mr. Le chevalier Chardin, en Perse, et autres lieux de l’orient, Tome cinquieme, contenant la description des sciences & des arts liberaux des Persans, [V.5/1], A Amesterdam.
Chardin, du Chevalier. (1811). Voyages du Chevalier Chardin, en Perse, et autres lieux de l’orient, Tome cinquieme, [V.5/2]. Paris: Lenomant Imprimeur-Libraire.
Domisch, Hubert (1994). The Origin of Perspective, Translated by John Goodman, Cambridge & London, The Mit Press.
Falco, Charles M. (2007). Ibn al-Haytham and the Origins of Computerized Image Analysis. In International Symposium on Signal Processing and Its Applications. in International symposium on Signal Processing and Its Applications.
Ghiberti, Lorenzo (1912). Denkwurdigkeiten (I Commentarii). Julius Von Schlosser, Berlin.
Grosseteste, Robert. (1942). On Light (De Luce). Translation by Clare C. Riedl. Marquette University Press.
Ibn Al-Haytham (1989), The Optics of Ibn Al-Haytham, Books I-III, Translated by A.I. Sabra, London, The Warburg institute university of London.
Karuthelmer, Richard (1990). Lorenzo Ghiberti. New Jersey, Princeton University Press.
Kelso, Carl J. (2003). Witelonis Perspectivae Liber Quarus, Book IV of Witelo’s Perspectiva, (A Dissertation Presented to the Faculty of the Graduate School university of Missouri-Columbia).
Kheirandish, Elaheh (1999). The Arabic Version of Euclid’s Optics. Vol. 1. New York, Springer.
Lindberg, David C. (1967). “Alhazen’s Theory of Vision and Its Reception in the West”, History of Science Society, Vol. 58, No. 3, pp. 321-341.
Lindberg, David C. (1975). A catalogue of medieval and Renaissance optical manuscripts. Toronto: The Pontifical institute of Mediaeval Studies.
Lindberg, David C. (1976). Theories of Vision from Al-kindi to Kepler. Chicago & London, The University of Chicago press.
Lindberg, David C. (1996). Roger Bacon and the Origins of Perspectiva in the Middle age, (A Critical Edition and English Translation).
Little, William, H.W. Fowler and Jessie Coulson. (1988). The Shorter Oxford English Dictionary, on historical principles, vols. I and II. Oxford: Clarendon Press.
Miller, Clyde Lee (2021). The art of conjecture, Nicholas of Cusa on Knowledge. Washington, D.C., The Catholic university of America Press.
Needham, Joseph (1971). Scince and Civilisation in China, Volume 4, Part 3. Cambridge at the University Press.
Needham, Joseph (2004). Scince and Civilisation in China, Volume 4, Part 1. Cambridge at the University Press.
OLD (1968), Oxford Latin Dictionary, Vol. 1-20. Oxford, At the Clarendon Press.
Peckham, John (1965). The Perspectiva communis of John Peckham, Edited and Translated by David C. Lindberg. (Indiana University, Ph.D.).
Rashed, Roshdi. (2009). Geometrical Optics. In Encyclopedia of the History of Arabic Science. Vol. 2. Edited by Roshdi Rashed. Routledge, pp. 299-323.
Raynaud, Dominique. (2009). “Why did Geometrical Optics Not Lead to Perspective in Medieval Islam?”, In Raymond Boudon: A life in Sociology, Eds. M. Cherkaoui and P. Hamilton. Oxford: Bardwell Press, Vol 1: 243-266.
Raynaud, Dominique. (2020). “On the Latin source of the Italian version of Alhacen’s de Aspectibus (VAT.LAT.5495)”. in Arabic Sciences and Philosophy, 30: 139-153.
Riggs, Christina (2005). The Beautiful Burial in Roman Egypt: Art, Identity, and Funerary Religion, New York, Oxford University press.
Sarton, George. (1962). Introduction to the History of Science, Vol. 2, Part. 2: From Rabbi Ben Ezra to Roger Bacon. Carnegie institution of Washington.
Simpson, John and Edmund Weiner. (1994). The Oxford English Dictionary. 20 Volume Set. Oxford: Oxfor University Press (OED2 on CD-ROM).
Smith, A. Mark (1981). “Getting the Big Picture in Perspectivist Optics”. History of Science Society, Vol. 72 (264), Number 4, pp. 568-589.
Smith, A. Mark (2001a). Introduction [On Ibn al-Haytham and Almanazir]. in Alhacen’s theory of visual perception, Three books, Vol. 1. American Philosophical society.
Smith, A. Mark (2001b). Alhacen’s Theory of Visual Perception, Three books, Vol. 2. American Philosophical society.
Temple, Nicholas (2021). “Lorenzo Ghiberti and Contested views of Perspectiva in Renaissance concepts of Space”, in Arabic and Latin Science of Vision, and  Renaissance Florence, edited by Cecilia Panti and Paravicini Bagliani, Florence: Micrologus.
URL1:https://www.londonmet.ac.uk/profiles/staff/nicholas-temple/ (2022/08/03)
URL2:https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b9076913t.r=Alhacen%20de%20perspectiva%20libri%20septem?rk=21459;2/  & https://archivesetmanuscrits.bnf.fr/ark:/12148/cc66437k. (2022/08/03).
URL3:https://collections.lacma.org/node/239607/ (2022/06/03)
URL4:https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010319804/ (2022/06/03)
URL5:https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1945-1017-261/ (2022/06/03)
URL6:https://www.metmuseum.org/art/collection/search/452664/ (2022/06/03)
URL7:https://images.is.ed.ac.uk/luna/servlet/view/search/what/Or.Ms.20?q=Jami%27%20al-Tawarikh&sort=work_creator_details%2Cwork_shelfmark%2Cwork_source_page_no%2Cwork_title&os=0 (2022/06/03)
URL8:https://collections.mfa.org/objects/16555/ (2022/08/04)

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار