تکرارپذیری حوادث عالم بر مبنای ادوار و اکوار و کاربردهای آن در فلسفۀ اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه فلسفه، دانشگاه علامۀ طباطبائی

چکیده

دور و کور ستارگان و سیارات به عنوان اصل موضوعی در طبیعیات قدیم در نظر گرفته شده است که بر اساس آن، اجرام سماوی پس از مدت زمانی طولانی مجدداً به وضعیت نخستین خود نسبت به یکدیگر باز می‌گردند. از آنجا که بر اساس دیدگاه طبیعیات قدیم عالم افلاک بر شکل‌گیری وقایع عالم تحت القمر تأثیرگذار است، با از سرگیری مجدد اوضاع فلکی نسبت به یکدیگر، وقایعی مشابه وقایع گذشته در عالم تحت القمر روی خواهد داد. این مدت زمان را ایام عالم نامیده‌اند که بیشتر در آثار ابومعشر بلخی و ابوریحان بیرونی در بارۀ آن سخن گفته شده است. در این مقاله با تشریح تاریخی این دیدگاه، انواع ادوار و اکوار و رابطۀ آن با علم احکام نجوم بیان شده است. در فلسفۀ اسلامی نظریۀ تکرارپذیری حوادث عالم بر اساس دور و کور، بیشتر در رسائل اخوان الصفا و آثار سهروردی و شارحان وی همچون شهرزوری آمده است و برای آن کاربردهای الهیاتی مطرح کرده‌اند که عبارتند از: شاهدی بر دوام فیض الهی؛ تبیینی بر ازلی و ابدی بودن عالم و ابدی نبودن موجودات عالم ماده؛ تبیینی برای معاد و تناسخ؛ تبیینی برای نحوۀ دست‌یابی به علم غیب؛ پیش فرضی در تفسیر برخی از آیات و روایات، چنان‌که رتق و فتق را به این بحث تطبیق داده‌اند. در این مقاله با نقد و بررسی تکرارپذیر بودن حوادث عالم بر اساس ادوار کیهانی، نشان داده شده است که کاربردهای فلسفی آنها نیز صحیح نیستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reproducibility of world events based on the cosmological cycle in astronomy and its applications in Islamic philosophy

نویسنده [English]

  • Saeed Anvari
Allameh Tabataba'i University
چکیده [English]

The orbit of the stars and planets is considered a principle in ancient physics, according to which, after a long period of time, the celestial bodies return to their original position relative to each other. Because according to the perspective of ancient naturalists, the spherical worlds influence the formation of events in the material world; With the resumption of the astronomical conditions in relation to each other, similar events will happen in the world under the moon. This period of time is called Ayam al-Alam (times of the world), which is discussed more in the works of Abu Ma’shar Balkhi and Abu Reyhan Biruni. In this article, with the historical description of this point of view, the types of the cosmological cycle and its relationship with the science of astronomical rules are stated. In Islamic philosophy, the theory of the repetition of world events based on distance and blindness has been examined mainly in the treatises of Ikhwan al-Safa and the works of Suhrawardi and his commentators, such as Shahrezuri, and they have proposed theological uses for it, which include: A witness to the permanence of divine emanation; An explanation of the eternity of the universe and the non-eternity of the creatures of the material world; a description of the theory of resurrection and reincarnation; An explanation of how to achieve occult knowledge; A presupposition in the interpretation of some verses and hadiths, as they have adapted Ratgh and Fatgh to this discussion. In this article, by criticizing the repeatability of world events based on cosmic periods, it has been shown that the philosophical applications of this theory are incorrect.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Cosmological cycle
  • periodic movement of a star
  • Repetition of the events of the world
  • Ratq and Fatq
  • Suhrwardī
  • The World Year
قرآن کریم.
آملی، شمس الدین محمد بن محمود (1379ق)، نفائس الفنون فی عرایس العیون، تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
ابن‌ابی‌اصیبعه، احمد بن قاسم (2001م)، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، تصحیح: عامر نجار، القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
ابن‌جلجل، سلیمان بن حسان (1955م)، طبقات الأطباء و الحکماء، تصحیح: فؤاد سید، القاهرة: المعهد العلمی الفرنسی للآثار الشرقیة.
ابن‌سینا (1404ق الف)، ریاضیات الشفا، تحقیق: عبدالحمید صیرة و عبدالحمید لطفی مظهر، مراجعه و تصدیر: ابراهیم مدکور، قم: مکتبة آیة الله مرعشی.
ابن‌سینا (1404ق ب)، طبیعیات الشفاء، تصحیح: سعید زاید، مراجعه و تصدیر: ابراهیم مدکور قم: مکتبة آیة الله المرعشی.
ابن‌ندیم، محمد بن اسحق الندیم، (1350)، الفهرست، رضا تجدد، تهران: افست مروی.
ابوالبرکات بغدادی، هبة الله (1373)، المعتبر فی الحکمة، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
اخوان زنجانی، جلیل (1378)، مقدمة مصحح بر شرح ثمر بطلمیوس در احکام نجوم نوشتۀ خواجه نصیرالدین طوسی، تهران: میراث مکتوب.
اخوان الصفا (1957م)، رسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء، بیروت: دار صادر.
اردکانی، احمد بن محمد حسینی (1375)، مرآت الأکوان (تحریر شرح هدایة ملاصدرای شیرازی)، تصحیح: عبدالله نورانی، تهران: میراث مکتوب.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله (1360)، المقالات و الفرق، تهران: علمی و فرهنگی.
اصفهانی، حمزة بن حسن (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الأرض و الأنبیاء)، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
الهی قمشه‌ای، محیی‌الدین مهدی (1363)، حکمت الهی (عام و خاص)، تهران: انتشارت اسلامی.
انواری، سعید و حامده راستایی (زمستان 1396)، «بررسی تأثیر آراء رواقیان بر مکتب اشراقی سهروردی»، حکمت و فلسفه، سال سیزدهم، شمارۀ چهارم، 7-32.
انواری، سعید و محمدزارع شیرین کندی (1392)، «دور و کور»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج18، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 305-307.
انواری، سعید و سیدحسین موسویان (1400)، مقدمه بر تصحیح مجموعه رسائل (5) فیض کاشانی، تهران: انتشارات دانشگاه مطهری.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1390)، آثار الباقیة عن القرون الخالیة، تصحیح: عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1403ق)، تحقیق ماللهند، بیروت: عالم الکتب.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1362)، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، تصحیح جلال الدین همائی، تهران: انتشارات بابک.
بیرونی، ابوریحان محمد بن محمد (1956م)، القانون المسعودی، دکن: دائرة المعارف العثمانیة.
بینش، تقی (1377)، «ادوار»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج7، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 360-361.
جرجانی، میر سید شریف (1370)، التعریفات، تهران: ناصر خسرو.
حسن‌زادۀ آملی، حسن (1422ق)، تعلیقه بر شرح منظومه، تصحیح مسعود طالبی، قم: نشر ناب.
حسن‌زادۀ آملی، حسن (1416ق)، دروس معرفة الوقت و القبلة، قم: دفتر تبلیغات حوزۀ علمیه.
حسن‌زادۀ آملی، حسن (1375)، دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی، قم: دفتر تبلیغات حوزۀ علمیه.
حسن‌زادۀ آملی، حسن (1363)، رسالة میل کلی، بخشی از کتاب یازده رسالۀ فارسی (فلسفی، منطقی، عرفانی)، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
حسن‌زادۀ آملی، حسن (تابستان 1377)، «مسألة رتق و فتق (در معدل النهار و منطقة البروج)»، وقف میراث جاویدان، شمارۀ 22، 57-63.
حسن‌زادۀ آملی، حسن (1376)، هزار و یک کلمه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه.
حسن‌زاده، مریم (1378)، اکوار و ادوار یا رتق و فتق، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه قم.
خرقی، ابومحمد عبدالجبار (1399) منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک (نخستین رساله جامع در هیئت بطلمیوسی)، تصحیح حنیف قلندری، تهران: میراث مکتوب.
خواجه منجم وابکنوی، (نسخۀ شمارۀ 6435)، زیج محقق سلطانی علی اصول الرصد لزیج الایلخانی (قرن 8ق)، نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، موجود در لوح فشردۀ نجوم در اسلام و ایران1، قم: مؤسسۀ نور.
درایتی، مصطفی (1388)، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ عمومی آیة الله العظمی گلپایگانی، به کوشش: علی صدرایی خویی و ابوالفضل حافظیان، تهران: انتشارات کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی و مؤسسۀ فرهنگی پژوهشی الجواد.
دوانی، جلال الدین (1411ق)، شواکل الحور فی شرح هیاکل النور، بخشی از کتاب: ثلاث رسائل، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
دهخدا، عکی اکبر (1377)، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سبزواری، ملاهادی (1383)، اسرار الحکم، تصحیح: کریم فیضی، قم: مطبوعات دینی.
سبزواری، ملاهادی (1360)، تعلیقه بر الشواهد الربوبیة، تصحیح: جلال الدین آشتیانی، مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
سبزواری، ملاهادی (1376)، رسائل حکیم سبزواری، تصحیح: سید جلال الدین آشتیانی، تهران: انتشارات اسوه.
سبزواری، ملاهادی (1395)، شرح دعای صباح، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سبزواری، ملاهادی (1422ق)، شرح المنظومه، تصحیح مسعود طالبی، تهران: نشر ناب.
سگزی (سجزی) (1384)، خلاصة الالوف (جامع شاهی)، بخشی از مقالۀ «سال عام پارسیان»، نوشتة: ب. ل. واندر وردن و ای. اس. کندی، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، بخشی از کتاب: علم در ایران و شرق باستان (مجموعه مقالات)، تهران: نشر قطره.
سهروردی، شیخ شهاب الدین (1380الف)، التلویحات اللوحیة و العرشیة، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، جلد1، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شیخ شهاب الدین (1380ب)، الواح عمادی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، جلد3، تصحیح سیدحسین نصر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شیخ شهاب الدین (1380ج)، الالواح العمادیة، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، جلد4، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شیخ شهاب الدین (1380د)، حکمة الاشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، جلد2، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شیخ شهاب الدین (1380هـ)، اللمحات، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، جلد4، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سهروردی، شیخ شهاب الدین (1380و)، المشارع و المطارحات، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، جلد1، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شعرانی، ابوالحسن (1378ق)، استدراک علی الفصل الثالث من تشریح الافلاک، تهران: مطبعة الاسلامیة.
شهرزوری، شمس الدین محمد (1385)، رسائل الشجرة الالهیة فی علوم الحقائق الربانیّة، تصحیح: نجفقلی حبیبی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
شهرزوری، شمس الدین محمد (1372)، شرح حکمة الاشراق، تصحیح: حسین تربتی ضیائی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1415ق)، الملل و النحل، تحقیق امیرعلی مهنا و علی حسن فاعور، بیروت: دار المعرفة.
شیرازی، سید رضی (1390)، درس‌های شرح منظومه حکیم سبزواری، ویرایش و تنظیم: فاطمه فنا، تهران: انتشارات حکمت.
صاعد اندلسی، صاعد بن احمد (1376)، التعریف بطبقات الامم، تصحیح غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران: میراث مکتوب.
صلیبا، جمیل (1414ق)، المعجم الفلسفی، بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب.
صنعتی‌زاده، همایون (1384)، علم در ایران و شرق باستان (مجموعه مقالات)، ترجمه و تحشیه همایون صنعتی‌زاده، تهران: نشر قطره.
صوفی، عبدالرحمن بن عمر (1351)، ترجمۀ صور الکواکب عبدالرحمن صوفی، ترجمۀ خواجه نصیرالدین طوسی، تصحیح سید معزالدین مهدوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
طباطبائی، محمد حسین (1416ق)، نهایة الحکمة، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
طوسی، خواجه نصیر الدین محمد بن محمد (1378)، شرح ثمرة بطلمیوس (در احکام نجوم)، تصحیح جلیل اخوان زنجانی، تهران: میراث مکتوب.
عطااللهی، بنت الهدی (1397)، ادوار عالم در نجوم هندی و ردپای آن در آثار اسلامی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ علم، دانشگاه تهران.
علی قلی بن قرچغای خان (1377)، احیای حکمت، تصحیح: فاطمه فنا، تهران: میراث مکتوب.
قاضی‌زاده (نسخۀ شمارۀ 5889)، شرح الملخص (شرح چغمینی)، نسخۀ خطی، تهران: کتابخانۀ ملی.
قاضی سعید قمی (1415ق)، شرح توحید صدوق، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
قطب‌الدین شیرازی (1383)، شرح حکمة الاشراق، تصحیح: عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قفطی، علی بن یوسف (1371)، تاریخ الحکماء قفطی، ترجمۀ فارسی از قرن یازدهم هجری، به کوشش: بهین دارایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قوشچی (نسخۀ شمارۀ 515715)، شرح قوشچی بر الغ بیک، نسخۀ خطی، تهران: کتابخانۀ ملی.
لاهیجی، فیاض (1383)، گوهر مراد، تصحیح مؤسسۀ تحقیقاتی امام صادق، تهران: نشر سایه.
مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحار الانوار، تصحیح: جمعی از محققان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مروزی بخاری، شرف الدین محمد بن مسعود غزنوی (2020م)، کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم (قرن 6ق)، مقدمه و تحقیق: حسین شادمان و یوسف بیگ باباپور، ترکیه: معهد النشر للثقافة و الحضارة.
مصطفوی، نفسیه (تابستان 1394)، «نظریۀ ادوار و اکوار از فیزیک تا متافیزیک با رویکردی بر اندیشه‌های ابن‌عربی و امام خمینی (س)»، پژوهش‌نامۀ متین، شمارۀ 67، 145-158.
مصفی، ابوالفضل (1366)، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
مظفری، محمد (1387)، «تقدیم اعتدالین»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج16، تهران: بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 29-30.
مکی، ابوطالب (1997م)، قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید إلی مقام التوحید، تصحیح: باسل عیون السود، بیروت: دار الکتب العلمیّة.
ملاصدرا (1981م)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الأربعة، بیروت: دار احیاء التراث.
ملاصدرا (1360)، اسرار الآیات، تصحیح محمد خواجوی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
ملاصدرا (1392)، تعلیقه بر شرح حکمة الاشراق، تصحیح: نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
ملاصدرا (1302ق)، رسالة فی القضاء و القدر، مجموعه الرسائل التسعه، تهران: بی‌نا.
ملاصدرا (1354)، المبدأ و المعاد، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، تهران: انجمن حکمت و فلسفۀ ایران.
ملاصدرا (1363)، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مؤسسۀ تحقیقات فرهنگی.
مولوی، محمدعلی (1372)، «ابن‌وحشیه»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج5، تهران: بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 68-70.
وردن، ب.ل. واندر (1384)، «سال عالم پارسیان»، بخشی از کتاب علم در ایران و شرق باستان، ترجمة همایون صنعتی‌زاده، تهران: نشر قطره.
هروی، محمدشریف نظام‌الدین احمد (1363)، انواریه (ترجمه و شرح حکمة الاشراق)، تصحیح: آستیم، تهران: امیرکبیر.
همائی، جلال الدین (1362)، حاشیه بر التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، نوشتة ابوریحان بیرونی، تهران: انتشارات بابک.
Pingree, David, The Thousands of Abū Maʻshar, The Warburg Institute University of London, London, 1968.