طبایع چهارگانه و تأثیرشان در رؤیا از نگاه متکلمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

بنیاد دایره‌المعارف اسلامی

چکیده

طبایع چهارگانه عبارت است از گرمی و سردی و تری و خشکی که به گمان معتقدان به آنْ همۀ اجسام عالم از جمله بدن انسان از آنها تشکیل شده است‌ و دگرگونی در ترکیب آنها بر وضع بدن و کارکردهایش اثر می‌گذارد. رؤیا دیدن یکی از این کارکردهاست که ماهیت آن با تغییر طبع بدن تفاوت می‌یابد. متکلمان مسلمان مواجهه‌های مختلفی با مفهوم طبایع چهارگانه داشته‌اند. شدیدترین مخالفت با مفهوم طبع و تأثیر طبایع چهارگانه در رؤیا را در کلام اشعری می‌یابیم. در مقابل، طیف گوناگونی از متکلمان (از جمله بعضی معتزله، شیخ مفید از شیعه، ماتریدی و ابن‌حزم) طبایع چهارگانه را پذیرفته‌ و بعضی به تأثیر طبایع در خواب‌ها تصریح کرده‌اند. در این مقاله، پس از طرح تصویری کلی از گفتار مخالفان و موافقان طبایع در میان متکلمان، دلایل اصلی مخالفت و موافقت اهل کلام با طبایع چهارگانه بررسی می‌شود و سپس در پیوند با این رویکردها گزارش و تحلیلی از بحثهای متکلمان در بارۀ تأثیر طبایع در رؤیا می‌آید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Mutakallimūn and the Impact of Four Natures on the Dreams

نویسنده [English]

  • Fateme Minayi
Faculty member/Encyclopaedia Islamica Foundation
چکیده [English]

According to an ancient theory, the four natures -Heat, Cold, Humidity, and Dryness- permeate everything in the physical world, including the human body. Dreaming as one of the bodily functions is assumed to be affected by the particular composition of these four. Muslim theologians, Mutakallimūn, were familiar with this theory and responded to it in various ways, from acceptance to downright opposition. The strongest disagreement came from al-Ashʿarī who denied any intrinsic faculties working from within the physical objects. Among Muslim theologians who accepted the theory and worked it out in a variety of theological systems were some of Muʿtazilites, also thinkers as diverse as the Imamite al-Mufīd, al-Māturīdī and Ibn al-Ḥazm. In the present essay, after giving an outline of the Mutakallimūn’s reception of the theory of natures, the main arguments for and against the concept of nature and the theory of four natures will be discussed, concluding with an examination of some theological debates on the impact of four natures on dreams.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dreaming
  • Four Natures
  • Kalām
  • nature

مراجع

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌اللّه. (1378ق/1959م). شرح نهج البلاغه، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دار احیاء الکتب العربیة.
ابن امیر. (1431ق/2010م). الکامل فی اصول الدین. تصحیح جمال عبدالناصر عبدالمنعم. قاهره: دارالسلام للطباعة و النشر و التوزیع و الترجمة.
ابن حزم. (1405ق/1985م). الفصل فی الملل و الاهواء و النحل. تصحیح محمد ابراهیم نصر و عبدالرحمن عمیره. بیروت: دارالجیل.
ابن تیمیه. (1411ق/1991م). درء التعارض العقل و النقل. تصحیح محمد رشاد سالم. چاپ دوم. ریاض: ادارة الثقافة و النشر بالجامعة الامام محمد بن سعود الاسلامیة.
ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن علی. (1363ش). تحف العقول عن آل الرسول صلی اللّه علیهم. تصحیح علی اکبر غفاری. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ابن فارس. (1404ق). معجم مقاییس اللغة. تصحیح عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابویعلی ابن فراء. (1974م). المعتمد فی اصول الدین. تصحیح ودیع زیدان حداد. بیروت: دارالمشرق.
ابن فورک. (1987م). مجرد مقالات الشیخ ابی‌الحسن الاشعری. تصحیح دانیل ژیماره. بیروت: دارالمشرق.
ابن قتیبه. (1424ق/2003م). کتاب عیون الاخبار. تصحیح یوسف علی طویل. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن ملاحمی. (1386ش). کتاب الفائق فی اصول الدین. تصحیح ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدرموت. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.
ــــــــــــــــ . (1387ش). تحفة المتکلمین فی الرد علی الفلاسفه. تصحیح حسن انصاری و ویلفرد مادلونگ. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.
ــــــــــــــــ . (1390ش). کتاب المعتمد فی اصول الدین. تصحیح ویلفرد مادلونگ. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب و مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.
ابن‌مرتضی. (1988م). کتاب المنیة و الأمل فی شرح الملل و النحل. تصحیح محمد جواد مشکور. بیروت: مؤسسة الکتاب الثقافیة.
ــــــــــــــــ . (1985م). کتاب القلائد فی تصحیح العقائد. تصحیح البیر نصری نادر. بیروت: دارالمشرق.
ابن منظور. (1412ق/1992م). لسان العرب. تصحیح علی شیری. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن ‌میمون. (1974م). دلالة الحائرین. تصحیح حسین آتای. آنکارا: مکتبة الثقافة الدینیة.
ابن ندیم. (1430ق/2009م). الفهرست. تصحیح ایمن فؤاد سید. لندن: مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی.
اشعری، ابوالحسن. (1400ق/1980م). مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین. تصحیح هلموت ریتر. ویسبادن: دارالنشر فرانتس شتاینر.
ابورشید نیشابوری. (1979م). المسائل فی الخلاف بین البصریین و البغدادیین. تصحیح معن زیاده و رضوان سید. طرابلس: معهد الانماء العربی.
باقلانی، ابوبکر محمد بن طیب. (1957م). کتاب التمهید. تصحیح ریچارد جوزف مکارتی. بیروت: المکتبة الشرقیة.
بغدادی، عبدالقاهر. (1346ق/1928م). اصول الدین. استانبول: مطبعة الدولة.
ــــــــــــــــ . (1416ق/1995م). الفرق بین الفرق. تصحیح محمد محیی‌الدین عبدالحمید. بیروت: المکتبة العصریة.
بیضاوی، عبداللّه بن عمر. انوار التنزیل و اسرار التأویل المعروف بتفسیر البیضاوی. بیروت: دارالجیل. [بی‌تا].
بزدوی، محمد بن محمد. (1424ق/2003م). اصول الدین. تصحیح هانس پتر لینتس. قاهره: المکتبة الازهریة للتراث.
تفتازانی، مسعود بن عمر. (1419ق/1998م). شرح المقاصد. تصحیح عبدالرحمن عمیره. بیروت: عالم الکتب.
توحید المفضّل. (1403ق/1983م). تصحیح کاظم مظفر. بیروت: مؤسسة الوفاء.
جاحظ، عمرو بن بحر. (1386ق/1966م). کتاب الحیوان. تصحیح عبدالسلام محمد هارون. چاپ دوم. قاهره: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلب و اولاده.
جرجانی، علی ‌بن محمد. (1845م). کتاب التعریفات. تصحیح گوستاو فلوگل. افست بیروت: مکتبة لبنان.
ــــــــــــــــ . (1325ق/1907م). شرح المواقف. تصحیح محمد بدرالدین نعسانی حلبی. مصر: مطبعة سعادة.
جصاص، احمدبن علی. (1415ق/1994م). احکام القرآن. تصحیح عبدالسلام محمد علی شاهین. بیروت: دارالکتب العلمیة.
جوینی، عبدالملک بن عبداللّه. (1959م). الشامل فی اصول الدین. تصحیح هلموت کلوپفر. قاهره: دارالعرب.
حاکم جشمی. (1415ق/1995م). رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس. تصحیح حسین مدرسی. بیروت: دارالمنتخب العربی.
خیاط، عبدالرحیم‌بن محمد. (1986م). کتاب الانتصار و الرد علی ابن‌الراوندی الملحد. تصحیح ساموئل نیبرگ. بیروت: دار قابس.
خلاصة النظر (از مؤلفی شیعی و معتزلی زنده در قرن ششم و اوائل قرن هفتم هجری). (1385ش). تصحیح زابینه اشمیتکه و حسن انصاری. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.
راغب اصفهانی، حسین ‌بن محمد. (1412ق/1992م). مفردات الفاظ القرآن. تصحیح صفوان عدنان داودی. بیروت: الدار الشامیة.
زرکشی، محمد بن بهادر. (1376ق/1957م). البرهان فی علوم القرآن. تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم. قاهره: دار احیاء الکتب العربیة.
زمخشری، محمود بن محمد. (1419ق/1998م). اساس البلاغة. تصحیح محمد باسل عیون السود. بیروت: دارالکتب العلمیة.
سرّ الخلیقة و صنعة الطبیعة (کتاب العلل بلینوس الحکیم). (1979م). تصحیح اورسولا وایسر. معهد التراث العلمی العربی جامعة الحلب.
سعدی، بوستان. (1369ش). تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: انتشارات خوارزمی. ویراست چهارم.
سیوطی،عبدالرحمن ‌بن ابی‌بکر. (1363ش). الاتقان فی علوم القرآن. تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم. افست قم: منشورات الرضی و بیدار.
شریف مرتضی. (1373ق/1954م). امالی المرتضی (غرر الفوائد و درر القلائد). تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم. مصر: دار احیاء الکتب العربیة.
ــــــــــــــــ . رسائل الشریف المرتضی. تصحیح سید مهدی رجایی. بیروت: مؤسسة النور للمطبوعات. [بی‌تا].
ــــــــــــــــ . (1381ش). الملخص فی اصول الدین. تصحیح محمدرضا انصاری قمی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
شهرستانی، محمدبن عبدالکریم. (1934م). نهایة الاقدام فی علم الکلام. تصحیح آلفرد گیوم. لندن، افست قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ــــــــــــــــ . (1387ق/1967م). الملل و النحل.تصحیح محمد سید کیلانی.قاهره: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلب و اولاده.
طوسی، محمد بن حسن. (1409ق). التبیان فی تفسیر القرآن. تصحیح احمد حبیب قصیر عاملی. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
طبرسی، فضل‌بن حسن. (1415ق/1995م). تفسیر مجمع البیان. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
عبدالجلیل قزوینی. (1391ش). بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض معروف به نقض. تصحیح میرجلال‌الدین محدث ارموی. تهران: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
علامه حلی، حسن‌ بن یوسف. (1363ش). انوار الملکوت فی شرح الیاقوت. تصحیح محمد نجمی زنجانی. قم: نشر الرضی و بیدار.
ــــــــــــــــ . (1372ش). الباب الحادی عشر. تصحیح مهدی محقق. مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
غزالی. تهافت الفلاسفة. تصحیح سلیمان دنیا. قاهره: دارالمعارف [تاریخ مقدمه 1972م].
ــــــــــــــــ . (1420ق/2000م). مقاصد الفلاسفة. تصحیح محمود بیجو. دمشق: مطبعة ایضاح.
فخر رازی. التفسیر الکبیر أو المفاتیح الغیب. بیروت: دارالکتب العلمیة، [بی‌تا].
ــــــــــــــــ . (1382ش). جامع العلوم (ستّینی). تصحیح سیدعلی آل داود. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
ــــــــــــــــ . (1390ش). حفظ البدن (رساله‌ای کهن در باب بهداشت تن). تصحیح سید حسین رضوی برقعی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
فراهیدى، خلیل‌ بن احمد. (1409ق). کتاب ‌العین. تصحیح مهدوى مخزومی و ابراهیم سامرایى. افست قم: مؤسسة دار الهجرة.
قاضی عبدالجبار همدانی. (1380-1385ش/1960-1965م). المغنی فی ابواب التوحید و العدل. ج5: الفرق الاسلامیة، تصحیح محمود محمد قاسم و ابراهیم مدکور، ج9: التولید، تصحیح توفیق طویل و سعید زاید و ابراهیم مدکور، ج12: النظر و المعارف، تصحیح ابراهیم مدکور. قاهره [بی‌تا].
قرطبی، محمدبن احمد. (1427ق/2006م). الجامع لأحکام القرآن. تصحیح عبداللّه بن عبدالمحسن ترکی و محمد رضوان عرقسوسی. بیروت: مؤسسة الرسالة.
کراجکی، ابوالفتح. (1369ش). کنز الفوائد. قم: مکتبة المصطفوی.
کلینی، محمدبن یعقوب. (1388ق). الکافی. تصحیح علی‌اکبر غفاری. چاپ سوم. بیروت: دارالکتب الاسلامیة.
کندی، یعقوب ‌بن اسحاق. (1369ق/1950م). فی حدود الاشیاء و رسومها. در رسائل الکندی الفلسفیة، تصحیح محمد عبدالهادی ابوریده. قاهره: دارالفکر العربی.
ماتریدی. (1970م). کتاب التوحید. تصحیح فتح اللّه خلیف. بیروت: دارالمشرق.
ــــــــــــــــ . (1400ق/1981م) [منسوب]. شرح الفقه الأکبر، در الرسائل السبعة فی العقائد. چاپ سوم. حیدرآباد دکن: دائرة‌المعارف العثمانیة.
مانکدیم. (1408ق/1988م). شرح الاصول الخمسة [منسوب به قاضی عبدالجبار]. تصحیح عبدالکریم عثمان. قاهره: مکتبة وهبة.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق/1983م). بحار الأنوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.
مختار رسائل جابربن حیّان. (1354ق/1936م). تصحیح پل کراوس. قاهره: مکتبة الخانجی.
مفید، محمدبن محمد. (1414ق/1993م). اوائل المقالات. بیروت: دارالمفید.
ــــــــــــــــ . (1414ق/1993م). الفصول المختارة من العیون و المحاسن. گزیدۀ شریف مرتضی، تصحیح نورالدین جعفریان، یعقوب جعفری و محسن احمدی. بیروت: دارالمفید.
مقدسی، مطهر بن طاهر. (1899-1919م). البدء و التاریخ. تصحیح کلمان هوار. پاریس، افست قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
مینایی، فاطمه. (1392ش). «معنای عرض نزد متکلمان مسلمان». در سالک فکرت: ارج‌نامۀ استاد دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی. به کوشش محمد جواد اسماعیلی و احمد مظاهری. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران. ص421-436.
نابلسی، عبدالغنی. (2002م). تعطیر الأنام فی تعبیر المنام. تصحیح محمود توفیق حکیم. قاهره: مکتبة مدبولی.
ناشئ اکبر. (2003م). مقتطفات من الکتاب الأوسط فی المقالات، در مسائل الامامة و مقتطفات من الکتاب الأوسط فی المقالات. تصحیح یوزف فان‌اس. بیروت: دارالنشر فرانتس شتاینر.
نسفی، میمون‌ بن محمد. (1421ق/2000م). بحر الکلام. تصحیح ولی‌الدین محمد صالح فرفور. دمشق: مکتبه دار الفرفور للطباعة و النشر و التوزیع.
نشوان حمیری. (1972م). الحور العین. تصحیح کمال مصطفی. افست تهران.
Bernard, M. (1980). “La critique de la notion de nature (ṭab‘) par le Kalām.” StudiaIslamica (vol. LI). pp.59–105.
Crone, P. (2016). “Ungodly cosmologies.” in Islam, the ancient near east and varieties of Godlessness,Collected studies in three volumes (vol. 3). ed. Hanna Siurua. Leiden & Boston: Brill. pp. 118-150.
Dhanani, A. (1994). The Physical theory of kalām. Leiden.
Daiber, H. (1975). Das theologisch-philosophische System des Muʿammar ibn ʿAbbād as-Sulamī. Beirut.
Ebrahimnejad, H. (2012). “Jālīnus.” Encyclopaedia Iranica, vol. XIV. Fasc. 4. pp. 420-427.
Frank, R. M. (1974). “Notes and remarks on the ṭabāʾiʿ in the teaching of al-Māturīdī.” inClassical Islamic Theology: The Ashʿrites. Great Britain.
Goodman, L. E. (1978). “Did Al-Ghazālī Deny Causality?” Studia Islamica, No. 47. pp. 83-120.
Gätje, H. (1971). Studien zur Überlieferung der aristotelischen Psychologie im Islam. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag.
Gutas, D. (2003). “Medical Theory and Scientific Method in the Age of Avicenna.” Before and After Avicenna, Proceedings of the First Conference of the Avicenna Study Gruoup. ed. David C. Reisman and Ahmed Alrahim. Leiden & Boston: Brill.
Langermann, Y. T. (2009). “Islamic Atomism and the Galenic Tradition.” History of Science. (vol. XLVII). pp. 277-295.
Pingree, D. E. and Nomanul Haq, S. (1999). “Ṭabīʿa.” Encyclopaedia of Islam, 2nd edition. Leiden.
Russell, G. (2012). “Greece x. Geek Medicine in Persia.” Encyclopaedia Iranica (vol. XI/4). pp. 342-357.
Schöck, C. (2004). “Möglichkeit und Wirklichkeit menchlichen Handelns. "dynamis" (qūwa/qudra/istiṭā'a) in der Islamischen Theologie.” Traditio. Cambridge University Press. vol. 59, pp. 79-128.
van Ess, J. (1991). Theologie und Gesellschaft im 2 und 3 Jahrhundert Hidschra. Berlin.
Wolfson, H. (1976). Philosophy of the Kalam. Cambridge.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار