تاریخ قاعدۀ عکس در منطق دورۀ اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه فلسفه و کلام اسلامی، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه تهران

چکیده

«عکس» نام یکی از قواعد منطق ارسطویی است که به‌اشتراک بر عکس مستوی و عکس نقیض اطلاق می‌شود. هدف از مقالۀ پیش‌رو ترسیم هندسۀ تاریخی این دو قاعده است، تا از این رهگذر قطعه‌ای کوچک از جورچین بزرگ «تاریخ منطق دورۀ اسلامی» به‌دست آید. به همین سبب، مطالعۀ کنونی، با کرانمندسازی خود به تاریخ و جغرافیای جهان اسلام، خط سیر تحوّلات را بلافاصله پس‌ از ارسطو، در فارابی و ابن‌سینا پی می‌گیرد؛ آن را در ابوالبرکات بغدادی، شهاب‌الدین سهروردی، فخرالدین رازی، زین‌الدین کَشّی، افضل‌الدین بامیانی، افضل‌الدین خونَجی، سراج‌الدین ارموی، اثیرالدین ابهری، نصیرالدین طوسی، نجم‌الدین کاتبی، و جمال‌الدین حلّی دنبال می‌کند؛ و در قطب‌الدین رازی به فرجام می‌برد. پس‌از قطب‌الدین، منطق دورۀ اسلامی دچار ایستایی می‌شود و در قرن‌های بعدی حتّی افت می‌کند. از این‌ رو نه تنها در مبحث عکس، بلکه در دیگر مباحث منطقی نیز نمی‌توان نوآوری مهمی را از منطق‌دانان بعدی چشم داشت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A History of Conversion and Contraposition in Islamic Logic

نویسنده [English]

  • Mahdi Azimi
University of Tehran
چکیده [English]

 “Aks” is a name applicable both on Conversion and Contraposition. The purpose of this article is to draw the historical perspective of the two logical rules, aiming to achieve a small part of big puzzle of the ‘History of Islamic Logic’. Limiting itself to the history and geography of Islamic World, the article traces the line of development, immediately after Aristotle, in Farabi and Ibn Sina; then follows it in Baghdadi, Suhrawardi, Fakhr al-Din Razi, Kashi, Bamiyani, Khunaji, Urmawi, Abhari, Tusi, Katibi, Hilli, and finally, Qutb al-Din Razi. After Qutb, Islamic logic catches stagnation and even declines. Therefore, we cannot expect any innovation from the later logicians, not only in conversion and contraposition, but also in other logical topics

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arabic Logic
  • Conversion
  • Contraposition
  • History of logic
  • Islamic logic

مراجع

ابن‌رشد. (1980م). تلخیص کتاب الجدل. تحقیق و تعلیق محمود سلیم سالم. القاهرة: الهیئة المصریة للطباعة و النشر.
ابن‌سینا. (1959م). الشفاء، المنطق، 2- المقولات. راجعه و قدم له الدکتور ابراهیم مدکور، بتحقیق الأب قنواتی و آخرین. القاهرة: الهیئة العامة لشئون المطابع الأمیریة.
ـــــــــــ . (1964م). الشفاء، المنطق، 4- القیاس. راجعه و قدّم له الدکتور ابراهیم مدکور، تحقیق سعید زاید. القاهرة: الهیئة العامة لشئون المطابع الأمیریة.
ـــــــــــ . (1383ش). الإشارات و التنبیهات، مع الشرح لنصیرالدین الطوسی و شرح الشرح لقطب‌الدین الرازی. ج 1، قم: نشر البلاغة.
ـــــــــــ . (1379ش). النجاة. تصحیح و مقدمه از محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران.
ـــــــــــ . (1980م). عیون الحکمة. بتحقیق عبدالرحمن البدوی. بیروت: دار القلم.
ـــــــــــ . (1383ش). منطق دانشنامۀ علایی. با مقدمه و حواشی و تصحیح دکتر محمد معین و سید محمد مشکوة. همدان: دانشگاه بوعلی.
ابهری، اثیرالدین. تنزیل الأفکار. نکـ : همین منابع، طوسی. تعدیل المعیار.
ـــــــــــ . کشف الحقائق. نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورا، تهران، مجموعۀ شمارۀ 2752.
ـــــــــــ . منتهی الأفکار. نسخۀ خطی، کتابخانۀ مجلس شورا، تهران، مجموعۀ شمارۀ 2752.
ارسطو. (1378ش). منطق ارسطو (اُرگانون). ترجمۀ دکتر میر شمس‌الدین ادیب سلطانی. تهران: مؤسسۀ انتشارات نگاه.
ـــــــــــ . (1994م). منطق أرسطو. حققه و قدم له الدکتور عبدالرحمن البدوی. القاهرة: مطبعة دار الکتب المصریة.
ارموی، سراج‌الدین. مطالع الأنوار. نکـ : همین منابع، رازی، قطب‌الدین. شرح المطالع.
انواری، سعید، و روح‌الله عالمی. (پاییز و زمستان 1387). «تعریف عکس مستوی از دیدگاه ابن‌سینا.» حکمت سینوی (مشکوة النور)، سال 12، شمارۀ 40، ص102-124.
بغدادی، ابوالبرکات. (1373ش). المعتبر فی الحکمة. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
بهمنیار. (1375ش). التحصیل. تصحیح و تعلیق مرتضی مطهری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حلی، جمال‌الدین. (1381ش). الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید. تحقیق و تعلیق محسن بیدارفر. قم: انتشارات بیدار.
خونجی، افضل‌الدین. (1389ش). کشف الأسرار عن غوامض الأفکار. مقدمه و تحقیق خالد الرویهب. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.
رازی، فخرالدین. (1381ش). منطق ‌الملخّص. تقدیم، تحقیق و تعلیق احد فرامرزقراملکی و آدینه اصغری‌نژاد. تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق.
رازی، قطب‌الدین. (بی تا). شرح المطالع. چاپ سنگی. قم: انتشارات کتبی نجفی.
ـــــــــــ . (1384ش). تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمسیة. مقدمه و تصحیح محسن بیدارفر. قم: انتشارات بیدار.
ساوی، ابن‌سهلان. (1383ش). البصائر النصیریّة. مع تعلیقات الشیخ محمد عبده. تقدیم و تحقیق حسن المراغی. تهران: شمس تبریزی.
سهروردی، شهاب‌الدین. (1380ش). مجموعۀ مصنّفات شیخ اشراق. ج2. تصحیح و مقدمه هانری کربن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ـــــــــــ . (1334ش). منطق التلویحات. تصحیح علی‌اکبر فیاض. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
طوسی، نصیرالدین. (1381ش).شرح الإشارات. ج1. قم: نشرالبلاغة.
ـــــــــــ . (1376ش). أساس‌الاقتباس. به تصحیح مدرّس رضوی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـــــــــــ . (1370ش). «تعدیل المعیار فی نقد تنزیل الأفکار.» در: منطق و مباحث الفاظ، به اهتمام مهدی محقق و توشی‌هیکو ایزوتسو. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
ـــــــــــ . منطق تجرید. نکـ : همین منابع، حلی. الجوهر النضید.
کاتبی، نجم‌الدین. الشمسیة. نکـ : همین منابع، رازی، قطب‌الدین. تحریر القواعد المنطقیة.
کشّی، زین‌الدین. حدائق الحقائق. نسخۀ خطی، استانبول، کتابخانۀ فاضل احمد پاشا، شمارۀ 865.
فارابی، (1408ق). المنطقیات للفارابی. تحقیق و مقدمه محمدتقی دانش‌پژوه. قم: مکتبة آیة اللّه المرعشی.
فلاحی، اسداللّه. (زمستان 1390). «عکس مستوی قضیۀ خارجیه نزد خونجی.» جاویدان خرد، دورۀ جدید، شمارۀ 21، 131-162.
ـــــــــــ . (زمستان 1388). «ناسازگاری قاعدۀ فرعیه با قاعدۀ عکس نقیض.» خردنامۀ صدرا، شمارۀ 58، 98-117.
ـــــــــــ . «منطق‌های مبتنی بر عکس نقیض و نقض محمول.» منطق‌پژوهی، سال1، شمارۀ1، 113-142.
ـــــــــــ . (بهار 1389). «دفاعیۀ قطب‌الدین رازی از عکس نقیض موافق.» پژوهش‌های علوم انسانی، سال 4، شمارۀ 22، 51-73.
ـــــــــــ . (1392ش). منطق خونجی. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
Moore, G. E. (1936). “Is Existence a predicate?” Proceedings of Aristotelian Society, Supplementary Volume XV.
Ross, S. D. (2004). Aristotle.with an Introduction by John L. Ackrill. London, NewYork: Routledge

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار