در بارۀ سه رسالۀ هندسی فارسی از مجموعۀ خطی شمارۀ 772 کتابخانۀ ملی پاریس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دبیر/ آموزش و پرورش

2 پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران

چکیده

مجموعۀ نسخه خطی شمارۀ 772 کتابخانۀ ملی پاریس حاوی رساله‌های متعدد علمی است که هر کدام از ارزش خاصی برخوردارند. از میان رساله‌های این مجموعه، ترجمۀ فارسی رسالۀ مایحتاج الیها الصناع من العمال الهندسیة یا کتاب النجارة  از بوزجانی و رسالۀ فی تداخل الشکال المتشابهة والمتوافقة از مؤلفی ناشناخته، مورد توجه پژوهشگران تاریخ علم دورۀ اسلامی بوده‌اند. به نظر می‌رسد تمامی رساله‌های این مجموعه به کتابت ابواسحاق بن عبداللّه کوبنانی یزدی و برخی نیز ترجمه یا تألیف او باشد. با توجه به آثار کوبنانی تاریخ فعالیت علمی او بین سال‌های 845 تا 886 هجری قمری تخمین زده می‌شود، با این حال آراء متعددی در بارۀ زمان نوشته شدن این مجموعه وجود دارد که در مقاله به آن‌ها اشاره شده است. اهمیت رساله‌های ریاضی این مجموعه از این نظر است که گزارشی از رسالات ریاضی فارسی تألیف شده یا ترجمه شده از عربی تا آن دوران به دست می‌دهد. در مقالۀ پیش رو محتوای سه رسالۀ هندسی فارسی از این مجموعه بررسی می‌شود که از لحاظ مطالعۀ تاریخ رساله‌های هندسی فارسی اهمیت دارد. سه رسالۀ متوالی با موضوع هندسه در این مجموعه وجود دارد که نحوۀ نگارش آنها به گونه‌ای است که مستقل به نظر می‌رسند. این سه رسالۀ پیاپی فاقد عنوان‌اند و در این مقاله با این عناوین معرفی می‌شوند: مختصر در علم مساحت (برگ‌های 65پ-69پ)؛ کتاب مساحت (برگ‌های 70پ-89پ)؛ رساله در اصلاح اهل مساحت (برگ‌های 90پ-100ر). متن مصَحَح رسالۀ اول با عنوان «مختصر در مساحت» ارائه شده است و دشواری‌های ریاضی او بیان شده است. تلاش نویسندگان برای پیدا کردن اصل یا نسخه‌ای مشابه «مختصر در مساحت» به نتیجه‌ای نرسید، اما در بارۀ دو رسالۀ دیگر مشخص شد که آن‌ها با لب الحساب از علی بن یوسف، منازل السبعِ از بوزجانی، البدیع فی الحساب از کرجی و غنیة الحُساب فی علم الحساب از احمد بن ثبات همامی واسطی پیوندهایی دارند؛ لذا با بررسی  شباهت‌ها و تفاوت‌های این رسالات سعی شده تا نظریه‌ای دربارۀ ارتباط میان آن‌ها و چگونگی راه یافتن آن‌ها به نسخه پاریس ارائه شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

On the Origin of the Three Persian Geometrical Treatises and the Critical Edition of Mukhtaṣar Fī al-Handasa (a Short Book on Geometry)

نویسندگان [English]

  • narges Assarzadegn 1
  • Hassan Amini 2
1 math teacher/ Education
2 Institute for History of Science University of Tehran
چکیده [English]

The manuscript collection number 772 of La Bibliothèque Nationale de France mostly known for its geometric content. This collection includes several mathematical treatises written in Persian, among them the treatise titled Tarjuma-i Kitāb al-Aʿmāl al-Handasiyya (Translation of the Book on Geometrical Constructions), the translation of the famous book of Abū al-Wafā Būzjānī on practical geometry, and Fī tadākhul al-ashkāl al-mutashābiha aw al-mutawāfiqa (On Similar and Complementary Interlocking Figures) are already studied by different scholars. There are three anonymous Persian geometrical treatises in this collection: The treatise A (we mention it under the title Mukhtaṣar fī al-Handasa) (fols. 71r -81v); The treatise B (fols. 81r -89r); The treatise C (fols. 90v-100r). The treatise A is a single distinguish one and the survey to find some similar treatise to it or its origin was not successful. In this paper, the critical edition of this treatise is included, and its mathematical problems are discussed. On the other hand, The studies showed that treatises A and B are similar partly to four other mathematical treatises: Lubb al-Ḥisāb (the Gist of Arithmetic) by ʿAlī ibn Yūsuf Munshī from 12th century, Ghunyat al-Ḥussāb fī ʿIlm al-Ḥisāb by Qāḍī al-Himāmīyya Abū al-ʿAbbās Jamāl al-Dīn Aḥmad ibn Thābit, Manāzil al-Sabʿ by Būzjānī and al-Badiʿ fi al-hisāb by Karajī. The study of these treatises and detecting their origins is crucial to identify the history of Persian mathematical texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Būzjānī
  • History of Geometry
  • Karajī
  • Kūbanānī
  • Persian mathematical texts
  • Paris Codex 772

مراجع

ابن حنبلی، محمدبن ابراهیم. مخائل الملاحة فی مسائل المساحة. نسخۀ خطی شمارۀ 2474. کتابخانۀ ملی پاریس.
احمدبن ثَبات همامی واسطی. غنیةالحُسّاب فی علم الحساب، نسخۀ خطی شمارۀ 6248.کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
بغدادی، ابومنصور. (1347ش). الایضاح عن اصول صناعة المساح، ترجمۀ ابوالفتوح اصفهانی. مقدمۀ احمد گلچین معانی. چاپ عکسی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
بوزجانی، ابوالوفا. (1971م). «المنازل السبع مع مقدمة و دراسة بالمقارنة بکتاب الکافی فی الحساب لابی بکر الکرجی الحاسب». تاریخ علم الحساب العربی. احمد سلیم سعیدان.
بیرونی. ابوریحان. (1367ش). التفهیم لاوایل صناعه التنجیم. به تصحیح جلال الدین همایی. تهران: مؤسسۀ نشر هما.
دانش پژوه. محمد تقی. جزوه نمایشگاه نسخ خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
دانش پژوه. محمد تقی. (1339ش). فهرست کتب خطی دانشگاه تهران. ج 15.
دانش پژوه. محمد تقی. «آشنایی با دو کتاب ریاضی فارسی». راهنمای کتاب. سال ششم. شماره‌های 10 و 11.
دانش پژوه، محمد تقی. (1348ش). فهرست میکروفیلم‌های کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، جلد اول. تهران.
روشن، محمد، جواد مقصود همدانی، پرویز اذکائی. (1353ش). فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های رشت و همدان، تهران.
زرکلی دمشقی، خیرالدین. (2002م). الأعلام قاموس تراجم. چاپ یازدهم. بیروت: دارالعلم للملایین.
شرف‌الدین علی یزدی. عقد انامل، نسخۀ خطی شمارۀ 8498 (ص177-180). کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
طبری. محمدبن ایوب. (1349ش). مفتاح المعاملات. به کوشش محمد امین ریاحی. چاپ اول. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
علی بن یوسف علی منشی. لبّ ‌الحساب، نسخۀ خطی شمارۀ 5213. کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
غلامی، یداللّه. (1373ش). «احمدبن ثَبات». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج6. تهران: ص709.
قربانی، ابوالقاسم. (1365ش). زندگی‌نامۀ رباضی‌دانان دورۀ اسلامی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
قسطا بن لوقا بعلبکی. فی برهان علی عمل حساب الخطأین. نسخۀ خطی شمارۀ ۱۳۹۳.۰۴.۰۳۲۳۷/۰۰۳. کتابخانه و موزۀ ملی ملک.
کاوه یزدی، محمدمهدی. (1398ش). «بررسی محتویات نسخۀ 169 فارسی کتابخانۀ ملی پاریس»، دو فصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران، شمارۀ 16، ص148-185.
کحالة، عمر. (1408ق). معجم المؤلفین. بیروت: مکتبة المثنی، دار احیاء التراث العربی.
کرامتی، یونس. (1378ش). «ابواسحاق کوبنانی». دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. ج5. تهران. ص173-175.
کرجی، ابوبکر محمد بن حسن. (1964م). البدیع فی‌الحساب. تحقیق: عادل انبوبا. منشورات الجامعةاللبنانیّة.
کرجی، ابوبکر محمد بن حسن. (1986م). الکافی فی‌الحساب. تحقیق: سامی شلهوب. جامعة حلب، معهد التراث العلمی العربی.
کوبنانی، ابواسحاق. شرح شمسیة الحساب. نسخۀ خطی شمارۀ 12017. کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
مجموعۀ 772 کتابخانۀ ملی پاریس.
نصیرالدین طوسی. بیست باب در اسطرلاب. نسخۀ خطی شمارۀ 40252. کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
هروی هیوی، محمود. مختصر در علم حساب. نسخۀ خطی شمارۀ ۱۳۹۳.۰۴.۰۳۱۰۵/۰۰۱.کتابخانه و موزۀ ملی ملک.
Blochet, Edgar. (1905) ed. Catalogue des manuscrits persans: nos. 721-1160. vol. 2. Imprimerie nationale.
Gülru Necipoğlu, and carol Bier. (2017). The Arts of Ornamental Geometry (A Persian Compendium on similar and Complementary Interlocking Figures). Brill.
R. C. Gupta. (2002). “Cultural Unity of An Ancient Mathematics: the example of the Surveyor’s Rule.” HPM (History and Pedagogy of Mathematics) Newsletter. No. 50. pp 2-3.
Richard, Francis. (1989). Catalogue des manuscrits persans. vol. 1, Ancien fonds. Paris: Bibliothèque nationale de France.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار